أعوذ بالله من الشیطان الرجیم بسم الله الرحمن الرحیم رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي
فرمودند: و منها: القواعد من النساء اللّاتي لايرجون نكاحاً بالنسبة إلى ما هو المعتادله من كشف بعض الشعر و الذراع و نحو ذلك، لامثل الثدي و البطن و نحوهما ممّا يعتادسترهنّ له.
بحث دربارۀ این بود که زن و مرد اجنبی و مرد و زن اجنبیه باید همدیگر را نبینند. باید زن سر تا پا را بپوشاند و مرد هم سر تا پا را بپوشاند الاّ وجه و کفین. فرمودند در مواردی استثنا شده است. یک مورد را فرمودند، مورد ضرورت که سه تا چهار قسم کردند و در مورد آن صحبت کردیم و یک قاعدۀ کلی اینکه اگر ضرورتی جلو بیاید، مرد میتواند بدن زن را و زن میتواند بدن مرد را نه فقط نگاه کند بلکه لمس هم بکند. که گفتیم اگر ضرورت جلو آمد، میتواند به عورتین زن هم نگاه کند و زن هم میتواند به عورتین مرد نگاه کند. مثل مورد معالجه؛ مورد حرق و غرق و امثال اینها. مورد دوم را میفرماید زنی که پیر است و کسی نگاه شهوت آمیز به او نمیکند. لایَرجون نکاحاً. این زن میتواند مواضع غیر حساسش را نپوشاند. مثال میزنند و میگویند مثل صورت، دست، النگو و جای النگو و آن موهای جلوی صورت و امثال اینها. میفرمایند آنجا که عادت هست و معتاد هست که نپوشاند؛ و اما مواضع حساس را باید بپوشاند. لذا اگر بخواهد پیراهنش باز باشد و سینه و پستان و پایش باز باشد و ساق پا و بالای زانو و اینها را میفرمایند نه، باید بپوشاند؛ بلکه هرچه مُعتاد در میان مردم است و متعارف در میان مردم است. این از قرآن گرفته شده است. قرآن در سورۀ نور، آیۀ 60، میفرماید: وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللاَّتِي لا يَرْجُونَ نِکاحاً ؛ اینها مانعی ندارد که خودشان را نشان دهند به شرطی که: و فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُناحٌ أَنْ يَضَعْنَ ثِيابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزِينَةٍ؛ و بعد میفرماید: وَ أَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ. اگر خودشان را حسابی بپوشانند که بهتر است.
در مسئله دو ـ سه تا قول هست. بعضی گفتند که آیۀ شریفه میفرماید أَنْ يَضَعْنَ ثِيابَهُنَّ؛ بنابراین اگر هم برهنه در کوچه بیاید، طوری نیست. بعضی گفتند که نه به این اندازه برهنه و اما میتواند چادر سر نکند و مقنعه هم سر نکند.
قول سوم، قول مرحوم سیّد است و مشهور در میان فقهاست که گفتند میتواند چادر سر نکند و مثلاً با مانتو بیاید و حالا اگر صورتش باز است و آن موهای جلوی صورتش باز است و یا النگویش پیداست، طوری نیست. این سه قول در وسط است. این سه قول، از روایات اهل بیت (ع) گرفته شده است.
روایت در باب 110 از ابواب مقدمات نکاح: روایت 3 اینطور میفرماید:
صحیحۀ أبی حمزة، عن أبی عبدالله (ع) قال: "القواعد من النساء لیس علیهن جناحٌ أن یَضعنَ ثِیابَهُن(3) " قال: تَضَعَ الجلباب وحده(4(
روایت هم صحیح السند است و هم ظاهرالدلاله است و میفرماید، میتواند چادر سر نکند.
روایت دیگر، روایت 4 از باب 110: صحیحۀ حریز بن عبدالله، عن أبی عبدالله (ع) أنّه قرأ أن یضعن (من) ثیابهن؛ پیش حضرت آیه را خواندند و معنایش را از حضرت خواستند. حضرت فرمودند: الجلباب والخمار. میتواند چادر سر نکند و میتواند روسری سر نکند.
روایت 1 از باب 107: این روایت میگوید که میتواند ذراع را یعنی تا آرنج را نپوشاند.
صحيحۀ علی بن جعفر عن الرضا(ع) قال: سئلته عن الرجل يَحلّ له أن يَنظر إلي شَعر أخت امرئته؟ فقال: لا.
آیا میتواند به موی سر خواهرزنش نگاه کند؟ فرمودند نه. برای اینکه نامحرم است. إلا أن تكون من القواعد؛ مگر اینکه آن خواهرزنش، پیرزن باشد. قلت له: اخت امرئته و الغريبه سواء؟ قال نعم. این مثل بعضی افراد که اینگونه هستند، خیال میکرد که خواهرزن با غریبه تفاوت دارد. گفت آیا تفاوت دارد و حضرت فرمودند بله، قلت: فمالی من النظر الیه منها؟ حال چقدر میتوانم به این خواهرزنم نگاه کنم؟ فقال: «شعرها و ذراعها»؛ میتوانی به موی سرش و به ذراعش نگاه کنی.
این سه روایت بود که یکی گفت به صورت و یکی گفت به مو و یکی گفت به ذراع. مثل صاحب جواهر (رضوان الله تعالی علیه) فرمودند اینها که با هم منافات ندارد و هرسه هست. آنکه گفته چادر نداشته باشد، یعنی به صورت و آنکه گفته خمار نداشته باشد، یعنی به موی سر و آنکه گفته به ذراع، یعنی تا آرنج را میشود نگاه کرد. مرحوم سیّد این را نفهمیده است و فرمودند جمع بر این سه روایت، عرفاً اگر در متعارف برویم، اینگونه اقتضاء میکند که همۀ مو نه، بلکه بعضی از مو یعنی موهای جلوی صورت. همۀ ذراع نه، بلکه بعضی از ذراع؛ همان که درروایتها بود یعنی جای النگو و همان اول مُچ. لذا جمع بین روایات را اینطور کرده و فرموده است که: بالنسبة إلى ما هو المعتادله من كشف بعض الشعر. این خمارش اینطور نیست که همۀ مو را شامل شود بلکه یعنی موهای جلوی صورت. كشف بعض الشعر و الذراع و نحو ذلك؛ بعض الذراع هم یعنی اینکه النگویش را نپوشاند، موضع السوار. امّا ممّا يعتادسترهنّ؛ این را باید بپوشاند و متعارف اینست که زنهای متشرّعه و آن هم پیر، اینطور نیست که سربرهنه در کوچه بیایند و اینطور نیست که باز باشند به طوری که تا آرنجش نمایان باشد. بلکه در پیش خویش و قومهای نامحرم، آن خانمی که جوان است با آن پیرزنی که هیچ نگاه شهوت آمیزی به او نمیشود، تفاوت دارد. تفاوتش اینست که این چادر سر نمیکند و او میکند؛ و تفاوتش اینست که این موهای جلوی صورتش را نمیپوشاند و او میپوشاند و تفاوتش اینست که این بعضی اوقات النگویش پیداست و آن جوان پیدا نیست. حال شمایید و جمع بین روایات که اگر بخواهید جمع فنّی و اصولی کنید، حرف صاحب جواهر میشود. اما حرف صاحب جواهر متعارف در میان متشرّعه نیست. مخصوصاً اینکه قرآن هم میفرماید باید زینت نداشته باشد. اگر هم مثل جوانها سر تا پا خودش را بپوشاند، بهتر است. غَيْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزِينَةٍ وَ أَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ؛ این با حرف صاحب جواهر نمیخورد. و جمع بین روایات با حرف مرحوم سیّد در عروه و محشین بر عروه میخواند. که مرحوم سیّد جمع بین این سه روایت را کردند به اینکه میتواند صورتش پیدا باشد و میتواند موهای جلوی سر که معمولاً زنها چارقد سر داشتند، این موهای جلوی سر پیدا باشد. میتواند کف دست تا اول مچ یعنی موضع السوار و بعض از ذراع و نه همۀ ذراع، پیدا باشد.
مو را هیچکس نگفته و آنچه بود فقط وجه و کفین بود و اما موهای جلوی سر را احدی نگفت. برای موضع السوار که یک روایت داشتیم، ما گفتیم معرضٌ عنه عندالاصحاب است و هیچ کس نگفته. آنچه بود همین وجه و کفین بود که مرحوم سیّد قبول نکرد و ما هم با یک زد و بندهایی به عنوان ضرورت گفتیم و الاّ قبول نکردیم. بالاخره مرحوم سیّد قبول نکردند و آنچه بود وجه و کفین بود و اما موهای جلوی سر که معمولاً آن وقتها که چارقد بر سر داشتند، این موهای جلوی سر پیدا بود و یا زیر گلو و یا النگو را احدی نگفت. چه از قدماء و چه از متأخرین نداریم که گفته باشد جایز است. آنگاه راجع به پیرزن گفتند جایز است. حتی بعضی از بزرگان که این هم حرف خوبی است، گفتند همین ادلّهای که برای قواعد است، دلیل بر اینست که زن باید وجه و کفینش را بپوشاند. حرف خوبی هم هست و سابقاً گفتیم که بر قواعد من النساء که استثنا شده، همین دلیل بر اینست که غیر از قواعد من النساء، هر خانمی باید وجه و کفین را هم از نامحرم بپوشاند. انصافاً حرف مرحوم سیّد خوب است. علی کل حالٍ پیرزنها خوب است که مثل جوانها، سر تا پا پوشیده باشند اما روایات ما یا قرآن میفرماید که میتواند وجه و کفین پوشیده نشود، آنگاه خواه ناخواه موهای جلوی سر و اول مُچ که موضع السوار است، آن هم پوشیده نشود و اما غیر از اینها حتماً باید پوشیده شود و اینکه بعضی احتمال دادند که حتی میتواند سر برهنه در مقابل نامحرم باشد، این را نه از قرآن میشود استفاده کرد و نه از روایات و معمولاً فقها هم نفرمودند. فقط همین اختلافی که هست بین صاحب جواهر و مرحوم سیّد، همین است که صاحب جواهر تمسّک کرده به سه روایت و گفته مضمون سه روایت را میگیریم و مرحوم سیّد میگویند این جمع، جمع عرفی نیست و جمع عرفی اینست که بعض از مو و بعض از ذراع یعنی جای النگو و اما بیش از این نه.
این مسئلهای که میخوانیم، مسئلۀ مهمی است.
فرمودند: و منها: غير المميز من الصبي والصبية، فإنه يجوز النظر إليهما بل اللمس ولا يجب التستر منهما، بل الظاهر جواز النظر إليهما قبل البلوغ إذا لم يبلغا مبلغا يترتب على النظر منهما أو إليهما ثوران الشهوة.
بچهها دو قسمند. یکی ممیز و یکی غیرممیز، چه دختر و چه پسر. به بچههای سه ـ چهار ساله غیرممیّز میگویند. ممیّز و غیر ممیّز را هم معنا کردند که یعنی از حرفهایی که آن مرد است و آن زن است و یا آن عورتین است و امثال اینها، سر در نمیآورد. یعنی تمیز خوب و بد را نمیدهد که به این غیرممیّز میگویند. ممیّز آنست که تمیز خوب و بد را میدهد. تمیّز اینکه این زن است و عورتینش چیست و آن مرد است و خودش هم عورتینش را در پیش مردم میپوشاند و حیا دارد تا فرد بالغ. دختر نُه سال تمام و پسر پانزده سال تمام بالغ میشود. آنچه مرحوم سیّد در اینجا دارند، میفرمایند غیر ممیّز، مثل بچۀ سه ـ چهار ساله که میشود به این دست گذاشت و او هم نگاه کند و این هم نگاه کند حتی به عورتینش. اگر ممیّز نباشد، نگاه کردن او به بدن مادر و به بدن خواهرش و یا نگاه کردن مادر و خواهر و نگاه پدر به بدن این بچه حتی عورتین، جایز است. در این باره حرف نیست و یک سیره است و در میان همه، متدیّن و غیرمتدیّن، نگاه کردن به بدن غیر ممیّز اشکال ندارد و آن هم به بدن خویش و قوم و نامحرم نگاه کند، اشکال ندارد. حرف در ممیّز است. مثل یک پسر پنج ـ شش ساله که گفتند نگاه کردن به عورتینش و یا اینکه او نگاه به عورتین بکند، نمیشود. این هم مثل اینکه یک سیره است و مسلّم در میان اصحاب است که اگر ممیّز باشد، نه میشود به عورتینش نگاه کرد و نه او میتواند به عورتین دیگری نگاه کند، ولو محارم. مثلاً به عورتین خواهرش و یا خواهر به عورتین برادر یا خواهرش، اگر بخواهد نگاه کند، مسلّم نمیشود. اما نگاه کردن به بدن او آیا جایز است یا جایز نیست؟ مرحوم سیّد میگویند جایز است، مگر اینکه احتمال مفسده باشد. این جملۀ مرحوم سیّد را نمیدانیم که چطور معنا کنیم. میفرمایند: و منها: غير المميز من الصبي والصبية، فإنه يجوز النظر إليهما بل اللمس ولا يجب التستر منهما، بل الظاهر جواز النظر إليهما قبل البلوغ إذا لم يبلغا مبلغا يترتب على النظر منهما أو إليهما ثوران الشهوة.
آیا این یعنی اگر نگاه کند تحریک میشود. خوب اگر تحریک شود که بالغ میشود. بگوییم مثلاً مرحوم سیّد میخواهند بلوغ زودرس را بگویند. مثلاً بچۀ هفتـ هشت ساله اگر به بدن خواهرش نگاه کند، این کم کم بلوغ زودرس برایش پیدا میشود. ثوران شهوة را اینطور معنا کنیم، یعنی تحریک به این معنا که بالغ نیست و از او منی بیرون نمیآید و نمیتواند دخول کند اما تحریک هم میشود. اگر اینطور معنا کنیم، اینطور میشود که تا بالغ نشده میتوان به بدنش نگاه کرد و او هم میتواند به بدن نامحرم یا به بدن محرم میتواند نگاه کند اما اگر تحریک شهوت باشد، نمیشود. اما حرف در اینست که آن کسانی که گفتند میشود، تمسّک کردند به قاعدۀ رُفع القلم و گفتند این اگر نگاه کند ولو تحریک هم بشود، اصلاً گفتند برای نگاه کردن به عورتین هم دلیلی بر حرمتش نداریم. رُفع القلم عن الصبی حتّی یحتلم. لذا این حرف مرحوم سیّد که بالاتر هم گفتند که ثوران شهوة باشد یا نباشد اگر این حتی به عورتین خواهرش یا مادرش نگاه کند، طوری نیست و چه رسد که نگاه کند به بدن خواهر یا بدن مادرش و یا اینها به بدن آن بچه نگاه کنند. گفتند رُفع القلم عن الصبی حتّی یحتلم میگوید طوری نیست. اما چیزی که باید توجه داشته باشیم، این رُفع القلم علی الصبی حتّی یحتلم، فقط مختص به عباداتش است و مختص به واجبات است و راجع به واجبات، رفع القلم ندارد. بچۀ چهار ـ پنج ساله اگر دزدی کند، مسلّم کتکش میزنند. بچۀ پنج ـ شش ساله اگر غیبت کند، جلویش را میگیرند. بچۀ پنج ـ شش ساله العیاذبالله لوات بدهد، مسلّم نمیشود و جلوی او را میگیرند. لذا رُفع القلم عن الصبی حتی یحتلم، فقط مختص به عبادات است و اینکه مشهور شده در میان اصحاب که رُفع القلم عن الصبی حتی یحتلم، راجع به گناهان است، مسلّم درست نیست. ممکن است اگر دزدی کند، حدّش نزنند و یا ممکن است لَوات بدهد و او را نکشتند اما در اینکه باید جلویش را بگیرند و در سرش بزنند و تربیتش کنند و حتی دربارۀ دزدی روایت دارد که با قلم تراش سر انگشتش را بتراش که دیگر از این کارها نکند، اصلاً عرف مردم اگر ممیّز باشد، او را میگیرد و او را به گناهانش میگیرند. و اینطور نیست مشهور شده که رُفع القلم عن الصبی، هرکار میخواهد بکند، چیزی نیست. اگر غیرممیّز باشد، هر کار خواست بکند برای اینکه نمیفهمد اما اگر ممیّز شد، اینطور نیست که هر غلطی خواست بکند بلکه باید هر غلطی کرد، در سرش بزنید و تربیتش کنید. اصلاً در پیش مردم قبیح است. لذا اگر در عرف متشرّعه برویم، خواهیم دید که معمولاً نمیگذارد که بچههای ممیّز به پستان و پشت پا و ران پا نگاه کنند. بچۀ ده ساله هنوز به تکلیف نرسیده، حال بخواهد به ران پای خواهر یا مادرش نگاه کند، ظاهراً سیرۀ متشرّعه روی او نیست و مادر عفیف و مادر نجیب حسابی در غیر متعارف از بچهاش رو میگیرد و مواضع حساس را از بچۀ ممیّز میپوشاند. و بچه هم اگر کنجکاوی کند، حسابی جلویش را میگیرند.
اتفاق افتاده و میافتد. همین که در روایات داریم که وقتی پنج ـ شش ساله شدند در یک اطاق نباشند. اتفاق افتاده که سراغ خواهرش میرود و خواهرش خواب است و این بازی در میآورد. مسلّم است که حسابی کتکش میزنند. خواهر اگر بخواهد نگاه کند، کتکش میزنند و اگر بالغ باشد، کتکش میزنند. اگر برادر نگاه کند و بخواهد ور برود، کتکش میزنند. و اینکه مرحوم سیّد میگوید تا تحریک نشوند، طوری نیست، ظاهراً سیره هست که اگر ممیّز باشد، نمیتواند به مواضع حساس بدن نگاه کند. مثلاً یک بچۀ هفت ـ هشت ساله با پستانهای مادرش بازی کند و یا لباسهای مادر را کنار بزند و به پستانهای مادر نگاه کند، این مسلّم نمیشود. خواه تحریک بشود یا تحریک نشود؛ اگر ما باشیم و عرف متشرّعه، بین ممیّز و غیرممیّز فرق میگذارد و رُفع القلم عن الصبی هم نمیتواند برای ما کار کند. رُفع القلم عن الصبی حتی یحتلم، مربوط به اینست که نماز نمیخواهد که همین را هم میگویند باید به عنوان مقدمه و به عنوان عادت نماز بخواند و روزه بگیرد اما حالا اگر نخواند طوری نیست. راجع به عبادات بله اما راجع به مُحرمات، خود فقها ولو به اینجاها میرسند و یا وقتی میخواهند در اصول بحث کنند، این رفع القلم عن الصبی حتی یحتلم را تا گاو و ماهی میروند اما وقتی در فقه بیاییم، میبینیم که اینطور نیست که فقها راجع به گناهان بچه تمسّک به رفع القلم عن الصبی حتی یحتلم بکنند؛ و حسابی جلویش را میگیرد و باید این حسابی خودش را بپوشاند و باید نگاه نکند و باید به او نگاه نکنند. حال یک خواهر بالغ بخواهد حسابی به بدن یک بچۀ ممیز نگاه کند، سیرۀ متشرعه روی این نیست. تا هرچه سیره هست بگویید. تا آنجا سیره هست که مرحوم سیّد راجع به والقواعد من النساء گفتند. نمیدانم چرا مرحوم سیّد راجع به القواعد من النساء، جمع بین روایات کردند به متعارف؛ که انصافاً خیلی عالی بود اما اینجا که میآیند یک جملهای میگویند که با حرف قبلشان منافات دارد. اگر القواعد من النساء اللاتی لایرجون نکاحاً را جمع بین روایات کردید که متعارف. در اینجا هم بفرمایید که غیرممیّز میتواند به محارمش و حتی به غیر محارمش نگاه کند اما متعارف. و این سیره است و یک عفاف است و یک حجاب است و این یک جلوگیری از بی عفتیها و بی غیرتیهاست. بعد مسئلهاش را میگوییم که بچۀ هفت ـ هشت ساله، خواهر و برادر در یک رختخواب و یا حتی بچههای بالغ هر دو در یک اطاق نباید باشند و باید از هم جدا باشند. رختخواب فقط از زن و شوهر است. حتی میگویند دختر با پدر و پسر با مادر در یک رختخواب نمیشود. یا اطاق در بسته مختص به زن و شوهر است. حال از سیره بگذریم، چرا این آیۀ استیذان را زمین زدهایم. آیۀ استیذان میگوید اگر ممیّز است نمیتواند در وقتی که تضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ مِّنَ الظَّهِيرَةِ. اینکه بعضی از دوستان در جلسۀ قبل به من میگویند ثلاث عورات لکم؛ من که تمسّک به ثلاث عورات لکم نکردم بلکه من تمسّک به تَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ مِّنَ الظَّهِيرَةِ کردم. یعنی قرآن میفرماید: لِيَسْتَأْذِنكُمُ الَّذِينَ مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ وَالَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُوا الْحُلُمَ؛ یعنی بچۀ هفت ـ هشت ساله چه دختر و چه پسر باید اجازه بگیرند و بر شما وارد شوند؛ در سه وقت. یکی بعد از نماز عشاء و یکی قبل از نماز صبح در وقت نماز شبتان و یکی هم بعد از ناهار. آنگاه راجع به بعد از نماز عشاء و قبل از نماز صبح، قبل و بعد دارد اما راجع به ظهر، بعد از ظهر ندارد برای اینکه به ما علت حکم را بفهماند، میفرماید: و تَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ مِّنَ الظَّهِيرَةِ. برای اینکه در آن موقع لباس خواب دارید.
حضرت ابیطالب (ع) میگوید پیغمبر اکرم (ص) وقتی میخواستیم بخوابیم، لباسهایشان را در نمیآوردند و صبر میکردند تا چراغ خاموش شود و وقتی چراغ خاموش میشد، پیراهن رو را در میآوردند و بعد میخوابیدند. بعضی اوقات میگفتم عزیزم بخواب، آنگاه میگفت بخوابید تا بخوابم. آنگاه وقتی میخوابیدیم و چراغ خاموش میشد، پیراهنشان را در میآوردند.
مرحوم صاحب جواهر اینجا نه بلکه در جای دیگر میفرمایند این ادب است. اما ادب چیست. لِیَسْتَأْذِنْکُمُ حینَ تَضَعُونَ ثِیابَکُمْ مِنَ الظَّهیرَةِ. علت حکم است. وقتی علت حکم باشد، وَالَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُوا الْحُلُمَ است. بعد هم میفرمایند وقتی بالغ شدند، حتماً باید در همه وقت اجازه بگیرند.
حال کمی فکر کنید تا ببینیم که چه باید گفت.
و صلّی الله علی محمد و آل محمّد