اعوذ باللّه‏ من الشيطان الرجيم. بسم اللّه‏ الرحمن الرحيم. رب اشرح لى صدرى و يسر لى امرى واحلل عقدة من لسانى يفقهوا قولى.

بحث ما درباره رواياتى بود كه دلالت داشت بر قاعده تجاوز و قاعده فراغ.

بعضى از روايات را خوانديم كه در ضمن بحث، بحث ديگرى هم جلو آمد كه اين بايد بعد آمده باشد و آن اينكه اين قاعده فراغ و قاعده تجاوز، علاوه بر اينكه يك قاعده است، دخول در غيرهم در آن شرط نيست و همين مقدار كه تجاوز از عمل كرده باشد كفايت مى‏كند. مثلاً در قاعده فراغ گفت: السلام عليكم و رحمة اللّه‏ و بركاته، هنوز وارد در تعقيب نشده شك كرد سه ركعت خوانده است يا چهار ركعت، اينجا دخول در غير نيست و اما تجاوز هست، يا مثلاً  حمد و سوره را خواند و هنوز نرفته به ركوع شك كرد كه آيا حمد رادرست خواندم يانه. اينجا هم دخول در غير نيست، آيا اين قاعده تجاوز دارد يا نه؟

بعضى از روايات را خوانديم كه درجمع بين روايات گفتيم دخول در غير لازم نيست. حالا بعضى از روايات ديگر را هم بخواهيم و بعد در اين باره مقدارى صحبت كنيم.

روايت 7 از باب 42 از ابواب وضو كه صحيحه بكير بن اعين است. روايت صحيح السند است و بسيار بالاست.

«قال: قلت له: الرجل يشك بعد ما يتوضّأ، فال هو حين يتوضأ قال: اذكر منه حين يشك».[1]

حضرت جواب او را ندادند، اما به جاى جواب يك قاعده ارتكازى براى او گفتند. وضو گرفتم و تمام شده، حالا شك كردم كه وضو درست گرفتم يانه، فرمودند در وقتى كه وضو مى‏گرفتى اذكر بودى ا ز حالا كه بخواهى متذكر باشى؟ البته اذكر دراينجا افعل التفضيل نيست بلكه صفت مشبه است، براى اينكه وقتى شك دارد كه متذكر نيست معنايش اين است كه آن وقتى كه شك نداشتى، متذكر بودى و الان متذكر نيستى،پس آن تذكر براى تو حجت است.

اين روايت يك معناى دقيق فلسفى دارد و آن اين است كه انسان در وقتى كه اراده مى‏كند وضو بگيرد آن اراده او را وامى دارد صورت بشويد. وضو را مى‏داند چيست، شستن صورت، شستن دستها و مسح سر و مسح پاها، مى‏رود براى وضو گرفتن. اين اراده است كه اين اراده گاهى متوجه اليها است تا آخر، يعنى در وقتى كه دارد صورت مى‏شويد متوجه است كه اراده كرده وضو بگير تا آخر تذكر به اراده دارد. اين يك صورت است.

صورت ديگر كه براى صد نود و پنج مردم است و آن اين است كه وقتى اراده مى‏كند وضو بگيرد، آن اراده مغفول عنه مى‏شود، اما بطور ناخودآگاه كار مى‏كند كه اسم او رامى گذاريم نيت حكميه. در نماز هم اسم اورا مى‏گذارند نيت حكميه، يعنى توجه به نيت ندارد، اما اگر از او بپرسند چه مى‏كنى، مى‏گويد وضو مى‏گيرم. آن اراده اول كه اراده تفصيلى بود، اراده اجمالى مى‏شود. كه فلاسفه اسم او را مى‏گذارند: اراده گاهى تفصيلى است، گاهى اجمالى و علم جمالى در فلسفه يعنى همين، يعنى چيزى كه هست، اما توجه به او نداريم؛ مى‏شود ارتكاز. آن اراده‏اى كه كرده بود وضو بگيرد، او را وا مى‏دارد صورت بشويد، وا مى‏دارد دست بشويد و مسح پا و سر كند، در حالى كه توجه به اراده هم ندارد، يعنى اراده متوجه اليه او هم نيست، اما همان اراده اجمالى، اراده ارتكازى، كار خودش را مى‏كند، توجه به او داشته باشيم يا توجه به او نداشته باشيم.

حضرت فرمودند: كه اگر بعد از وضو شك كردى كه مسح سر را كردى يا نه، بگو مسح سر را كردم. چرا؟ براى اينكه آن اراده اجمالى كار كرده است و بخواهيد بگويد آن اراده كار نكرده است دليل مى‏خواهد. همين طور كه اراه تفصيلى از مراد انفكاك پيدا نمى‏كند، اراه اجمالى هم معمولاً از مراد انفكاك پيدا نمى‏كند.

اين روايت ولو در باب وضو است، اما يك قاعده كلى به ما مى‏دهد؛ در باب وضو يا باب غير وضو مى‏گويد: قاعده تجاوز، قاعده فراغ حجت است. چرا؟ براى اينكه حين يفعل اذكر منه حين يشك، اين بجاى حين يتوضأ، يتوضأ را بر مى‏داريم و يفعل جاى او مى‏گذاريم. حين يفعل اذكر منه حين بشك. در آن
وقتى كه داشتى فعل را انجام مى‏دادى آن وقت متذكر بودى متذكر بودى، يعنى در صفح نفس تو اراده اجمالى بود و آن اراده اجمالى براى تو كار مى‏كرد و حالا شك دارى كه آن اراده اجمالى بود يا نبود. معمولاً وقتى انسان اراده بكند، آن اراده در ذهن او هست و دارد كار مى‏كند تا عمل را تمام كند، چون اراده كرده بود عمل تمام بشود، اراده كرده بود وضو بگيرد اراده كرده بود غسل كند، اراده كرده بود نماز بخواند و اراده نماز يعنى گفتن تمام اذكار  نماز، تمام اجزاء و شرايط او، اراده وضو يعنى مسح سر هم با او است، اراده غسل يعنى همه اجزاء را بجا آوردن.

روايت از نظر سند خيلى خوب است، از نظر دلالت هم بسيار عالى است و يك قاعده كلى در باب تجاوز و قاعده فراغ به ما مى‏دهد و آن اينكه حين يفعل اذكر منه حين يشك. گفتم اذكر هم همان صفت مشبه‏اى است كه بسيار از جاها بصورت افعل، هم در قرآن و هم در روايات و هم دركلمات قوم استعمال مى‏شود. مى‏شود حين يفعل اذكر منه، نه له ذكر منه حين يشك، در وقتى كه شك دارد آن اراده نيست، براى اينكه عمل تمام شده و در آن وقتى كه عمل تمام نشده آن اراده اجمالى آن تذكر اجمالى در صفح نفس او بوده است.

يك حرف ديگر هم از روايت استفاده مى‏شود و آن اينكه سؤال اين بود الرجل يشك بعد ما يتوضأ، حضرت فرمودند حين يتوضأ اذكر منه حين يشك. اين علت، آن وقتى را كه داخل در غير نشده باشد و در خود وضو باشد آن را مى‏گيرد آن وقتى كه وضو تمام شده و داخل در چيز ديگر نشده سؤال و جواب هر دو را مى‏گيرد، براى اينكه الرجل يشك بعد ما يتوضأ ديگر دخل فى غير ندارد، همين مقدار كه فرغ منه. آن سؤال كرد كه فرغ منه، كه اين اعم بود از اينكه فرغ منه و دخل فى غيره ام لا. حضرت هم جواب دادند كه بله وضو درست است، براى اينكه حين يتوضأ اذكر منه حين يشك. يكى اينكه از باب وضو، مى‏رويم به غير باب وضو يكى هم از قاعده فراغ مى‏رويم به قاعده تجاوز، يكى هم اينكه دخول در غير شرط نيست.

ظاهرا همه اينها از روايت استفاده مى‏شود، دخول در غير شرط نيست، چون خود سؤال گفت بعد مايتوضأ و نگفت دخل فى غيره، امام هم فرمودند حين يتوضأ اذكر، مى‏خواهد دخول در غير باشد يا نباشد، اين علت او را مى‏گيرد. او سؤال كرد بعد ما يتوضأ، حضرت فرمودند حين يتوضأ اذكر، كه قاعده تجاوز را هم مى‏گيرد. مسح پا دارد مى‏كند، نمى‏داند مسح سر را كرد يا نه، آن اراده اجمالى اين است كه اول مسح سر را مى‏كند، بعد مى‏آيد سر مسح پاها، حين يتوضأ اذكر. از باب وضو هم مى‏رويم به غير باب وضو، براى اين حين يتوضأ اذكر، اين اراده اجمالى همين جور كه در باب وضو هست، در باب غسل هم هست، و همين طور در باب صلاة هم هست.

يك بحثى هست كه صلاة يك شهرت بسزائى هم دارد، يك رواياتى داريم كه قاعده تجاوز در وضو نمى‏آيد. حالا اگر آن حرفها درست باشد كه قاعده تجاوز در وضو نمى‏آيد، اما قاعده فراغ مى‏آيد. آن روايتها يك تعبد است يك مخالفت با اين علت پيدا مى‏كند، اما الان كه بحث مابحث علت است، فرق نمى‏گذارد بين قاعده تجاوز و قاعده فراغ و فرق نمى‏گذارد در باب وضو و باب غير وضو، فرق نمى‏گذارد كه داخل در غير شده باشد، يا داخل در غير نشده باشد.

اين روايت هم سندش خوب و دلالتش هم بهتر بود.

روايت ديگرى هم هست مثل همين روايت است، سند او خوب است، دلالت او هم خيلى خوب است. روايت 3 از باب 27 از ابواب خلل، جلد 5
وسائل:

«محمد بن على بن الحسين باسناده عن محمد بن مسلم عن ابى عبداللّه‏ عليه‏السلام». سند او خيلى خوب است، سند صدوق است به محمد بن مسلم كه همه اقرار دارند صحيح است.

«انّه قال: اذا شك الرجل بعد ما صلّى فلم يدر أثلاثا صلّى ام رابعا. (شك بعد از سلام را مى‏گويند اعتبار ندارد) و كان بقينه حين انصرف انّه كان قد اتم لم يعد الصلاة».

اگر كسى عقيده داشت كه ركعت چهارم است و سلام دارد حالا بعد از سلام شك كرد كه سه ركعت خواندم يا چهار ركعت، مى‏فرمايد لم يعد الصلاة، نماز درست است. تا اينجا يك سؤال و جواب است راجع به شك سه و چهار و شك بعد از فراغ از نماز. اما امام عليه‏السلام بعد از آنكه فرمودند لم يعد الصلاة يك علت آوردند و فرمودند: «و كان حين انصرف اقرب الى الحق منه بعد ذلك».[2] فرمودند موقعى كه در نماز بود، آن موقع اقرب به واقع بود تا الان كه شك مى‏كند.

اين تقريبا نه بلكه تحقيقا عبارت اخراى همان روايت است كه فرمود حين يتوضأ اذكر منه حين يشك، يعنى انسان وقتى كه در نماز است چه مى‏كند؟ آن اراده ارتكازى مى‏گويد چه بكن؛ اما وقتى از نماز فارغ شد، آن وقت اگر شك بكند، آن اراده اجمالى از بين رفته است، بر مى‏گردد به اينكه نمى‏دانيم اراده اجمالى درست كار كرده است يا نه، بگو اراده اجمالى درست كار كرده است.

و بعبارت ديگر آن مى‏گفت حين يتوضأ اذكر، اين مى‏گويد حين انصرف اقرب. اينجا حين يتوضأ هم ندارد، آن در باب وضو بود، اين در حالى كه در باب نماز است يك قاعده كلى گفت؛ حين انصرف اقرب الى الحق منه بعد ذلك، يعنى آن اراده اجمالى برايت كار مى‏كند و اگر بعد از نماز شك كردى كه اراده اجمالى كار كرد و يا كار نكرد، بگو كار كرده است. چرا؟ چون اقرب الى الواقع است. تو قصد كرده بودى نماز چهار ركعتى بخوانى، وارد در نماز شدى آن اراده از بين رفت. حالا كه آن اراده از بين رفته توجه او از بين رفته است، تفصيل او از بين رفته است و اجمال او بحال خود باقى است، آن اراده در ارتكاز ما هست و دارد كار مى‏كند. حالا اگر بعد از نماز شك كردى كه سه ركعت خواندى يا چهار ركعت، بگو چهار ركعت، چون در نماز اراده كار خودش را كرد.

اين روايت هم انصافا روايت خوبى است. حالا از نماز تجاوز مى‏كنيم به غير نماز، براى اينكه علت معمم است. از قاعده فراغ تجاوز مى‏كنيم به قاعده تجاوز، چون فرقى نيست بين قاعده فراغ و تجاوز. براى اينكه وقتى بعد از نماز مى‏گويى حين انصرف اقرب، وقتى هم رفتى به ركوع و شك كردى كه حمد و سوره خواندى يانه، همين حرف مى‏آيد. دخول در غير را هم شرط نمى‏دانيد، دخول در غير را هم اتفاقا روايت ندارد، براى اينكه روايت اين بود كه اذا شك الرجل بعد ما صلّى فلم يدرأ ثلاثا صلّى ام اربعا و ندارد دخل فى غيره. گفت السلام عليكم و رحمة اللّه‏ و بركاته، شك كرد كه سه ركعت خواندم يا چهار ركعت. حضرت هم فرمودند حين انصرف اقرب، دخول در غير شرط نيست.

از همه اين روايتها اينجور استفاده مى‏كنيم ولو اينكه بعضى از اين روايتها دخل فى غيره داشت، مثل روايت زراره، يعنى روايت 1 از باب 23، از باب خلل، كه حضرت فرمودند: «يا زرارة اذا خرجت من شى‏ء ثم دخلت فى غيره فشكّك ليس بشى‏ء». دخول در غير بود. روايت اسماعيل بن جابر هم، دخول در غير بود، فرمودند: «كل شى‏ء شك فيه مما قد جاوز و دخل فى غيره فليمض عليه». اين دو تا روايت دخول در غير داشت، ولى مابقى روايات هيچ كدام دخول در غير نداشت، يعنى روايت محمد بن مسلم كه فرمود: كلما شككت فيه مما قد مضى فامضه كما هو»، دخول در غير نداشت. اين دو تا روايت هم كه الان خوانديم، دخول در غير نداشت، يكى روايت 2 از باب 42 از ابواب وضو، يكى هم روايت 3 از باب 27 از ابواب خلل.

حالا آيا تخصيص بدهيم به اين سه روايت آن دو روايت را يا نه؟ در ضمن بحث‏ها گفتيم نه، چرا؟ به سه دليل: يكى اينكه با هم مثبتات هستند، منافات با هم ندارند، يكى از آن روايات مى‏گويد وقتى تجاوز كردى و داخل در غير شدى شكك ليس بشى، يكى هم مى‏گويد وقتى كه عمل تمام شد و شك كردى شكك ليس بشى‏ء، منافات با هم ندارد تا اينكه تخصيص بدهيم و حمل مطلق بر مقيد كنيم.

حرف ديگر اينكه گفتم اين قيد غالبى است، چون معمولاً شك بعد از دخول در غير است. مثل اينكه مى‏رود به ركوع، شك مى‏كند حمد و سوره را خواندم يانه. از نماز فارغ مى‏شود شك مى‏كند كه درست خواندم يانه و هنوز عمل تمام نشده شك كند. اين فرد نادر است. معمولاً قاعده تجاوز دخول در غير است. گفت السلام عليكم و رحمة اللّه‏ و بركاته. معمولاً بايد اللّه‏ اكبر، اللّه‏اكبر بگويد و هنوز اللّه‏ اكبر نگفته است شك كند، فرد نادر است، چون قيد، قيد غالبى مى‏شود گفته‏اند ديگر قيديت ندارد.

سوم اينكه از عموم علت، از اين كه حضرت براى حجيت قاعده تجاوز و قاعده فراغ علت آورده‏اند: حين يتوضأ اذكر منه حين يشك، حين انصرف اقرب منه حين يشك، اين علت است كه دخول در غير را شرط نمى‏داند. به همين مقدار كه از عمل فارغ شده باشى، شك بكنى، حين يتوضأ اذكر منه حين يشك، حين يفعل اقرب منه حين يشك.

يك روايت هم داريم كه دخول در غير را شرط نمى‏داند و مى‏گويد همين مقدار كه هوى الى الركوع باشد كفايت مى‏كند، يعنى دخول در مقدمات آن. روايت هم يك مقدار به ما استفاده مى‏دهد كه دخول در غير لازم نيست. حالا مدرك ما تمام شد، فصل اول هم كه دخول در غير هم مى‏خواهيم يانه، آن فصل هم تمام شد.

فصل دوم ما كه براى بحث فردا است اينكه آيا قاعده تجاوز و فراغ اصل است يا اماره است؟ اصل عقلى است يا اصل شرعى؟ اگر بگوييم اماره آيا اماره شرعى است يا اماره عقلى، ان شاء اللّه‏ جلسه بعد صحبت مى‏كنيم.

و صلى اللّه‏ على محمد و آل محمد.