أعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيم‏ رَبِّ اشْرَحْ لي‏ صَدْري وَ يَسِّرْ لي‏ أَمْري وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِساني‏ يَفْقَهُوا قَوْلي.

مباحث سعی تمام شد و بحث امروز به بعد راجع به رفتن از مکه به منی برای بیتوته کردن در منی و برای رمی جمرات است.

مسأله هم بین عامه و هم بین خاصه امری ضروری و یک امر مسلّمی است. لذا باید بعد از طواف نساء به منی بیاید و دو شب در منی بماند. بعضی اوقات هم سه شب باید بماند که بعد درباره‌اش صحبت می‌کنیم، اما معمولاً دو شب در منی بماند و در روز هم رمی جمرات کند. هم در ماندن در منی و هم در رمی جمرات، بین سنّی و شیعه اتفاق است و باید بگوییم یک ضرورت در فقه است. اما در خصوصیاتش مسائلی است و مسائل نیز مشکل است.

مسأله اول: این­است که آیا دو شب در منی ماندن، واجب است یا نه؟

بعضی از روایات می‌گوید: نه. باید بگوییم: اعراض اصحاب روی این روایات است، لذا باید روایات را طرد کنیم و بگوییم دو شب ماندن در منی واجب است و باید بماند. اعراض اصحاب از روایات هم انصافاً کار مشکلی است. یعنی بعد از این­که در باب حج این همه اختلاف است، ما این روایتها را از کار بیندازیم و بگوییم ماندن واجب است. حتی مقداری بالاتر، مسأله دوم است که اگر نماند، چه باید کرد؟ مشهور در میان أصحاب گفته­اند ولو جهلاً یا نسیاناً یا عذراً باشد، باید برای هر شب یک گوسفند کفاره بدهد. لذا مشهور در میان خاصه است که اگر سه شب نماند، سه گوسفند کفاره بدهد و اگر دو شب نماند، دو گوسفند بدهد. در اینجا هم در روایات اختلاف است: یک دسته از روایات، این تعدد کفاره را می‌فرمایند و یک دسته هم تعدد کفاره را نمی‌فرمایند و از بعضی از روایات استشمام تقیه می‌شود که آن زمان فعل عامه راجع به کفاره چه بوده است.

روایاتی که می­فرماید واجب است در منی بیتوته کنیم، به اندازه تواتر معنوی است و اختلافی هم در مسأله نیست. اما این روایات، معارض دارد که ما روایات معارض را می‌خوانیم.

صحیحه عیص بن قاسم: «قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ عَنْ رَجُلٍ فَاتَتْهُ لَيْلَةٌ مِنْ لَيَالِي مِنًى، قَالَ: لَيْسَ عَلَيْهِ شَيْ‏ءٌ وَ قَدْ أَسَاءَ.»[1]

این جمله «وَ قَدْ أَسَاءَ» دلالت می‌کند بر اینکه عمداً این کار را کرده است. نمی‌شود عذری یا نسیانی یا جهلی باشد و حضرت بفرمایند «وَ قَدْ أَسَاءَ» و این جمله ظاهر در عمد است. وقتی عمد را بگوییم، به طریق اولی صورت جهل و نسیان و عذر را هم می‌گوییم. روایت هم صحیح السند و هم ظاهرالدلاله است.

صحیحه سعید بن یسار: «قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ فَاتَتْنِي لَيْلَةُ الْمَبِيتِ بِمِنًى مِنْ شُغُلٍ، فَقَالَ: لَا بَأْسَ.»[2]

گفت کاری داشتم و این کار نگذاشت در منی بمانم و در منی نماندم. حضرت فرمودند: طوری نیست.

اصحاب گفته­اند: روایات معرضٌ عنها عندالأصحاب است و مرحوم صاحب جواهر ) هم از دیگران نقل می‌کنند و می‌فرمایند دو روایت معرضٌ عنها عندالاصحاب است و باید در منی بماند.[3] اگر در منی نماند، بحث بعد است که علاوه بر این­که گناه کرده، باید کفاره هم بدهد. اگر اعراض اصحاب ثابت شود، آن حرف دیگری است و اگر اعراض اصحاب ثابت نشود، باید بگوییم که این دو روایت به ما می‌گوید: اگر جهلاً یا نسیاناً یا معذوراً در منی نماند، طوری نیست. حتی اگر عمداً در منی نماند، گناه کرده اما به حج او ضرر نمی‌خورد. 

این مسئله اول بود که باید شب اول و دوم در منی بماند و بعضی اوقات شب سوم هم بماند که بعد درباره‌اش صحبت می‌کنیم و گفته­اند این بیتوته هم بین عامه و هم بین خاصه واجب است.

مسئله دوم: این مسأله در باره صورت نسیان یا صورت جهل و عذر است. مرحوم علامه[4] )و مرحوم شهید دوم در مسالک[5]، تبعا از مرحوم علامه گفته­اند:این­ها هم- هم در صورت عذر و هم در صورت نسیان و یا جهل- باید کفاره بدهند.

معمولاً اصحاب مسأله را متعرض نشده­اند. همین جمله که من عرض کردم که روایت عیص می‌گوید «وَ قَدْ أَسَاءَ»، این جمله صورت عمد را می‌گوید و در همین صورت عمد فرموده­اند ولو گناه کرده، اما حج او باطل نیست. در این مدتی که کتاب حج می‌خواندیم، در خیلی جاها دیدیم که صورت عمد، واجب تکلیفی است و وضعی نیست، اینجا هم جمله «وَ قَدْ أَسَاءَ» صورت عمد را می‌گوید طوری نیست، اما گناه کرده است. اما مسأله را متعرض نشده­اند.

روایت دوم هم که صحیحه سعید بن یسار بود و گفت «فَاتَتْنِي لَيْلَةُ الْمَبِيتِ بِمِنًى مِنْ شُغُلٍ»، آیا این ضرورت بوده و یا مثلاً مهمان دار شده و مجبور شده بود که به هتل بیاید؟ مثلاً زنش مجبور بود در هتل باشد و این هم نمی‌توانست زنش را تنها بگذارد، یعنی یک عذر عرفی باشد. اگر نگوییم ظهور روایت در این است، لاأقل روایت این را می‌گیرد. چنانچه بعد می‌گوییم که شب ماندن، مناط نیست و اگر کسی از اول شب تا صبح در خانه خدا و یا در هتل بماند و عرفاً از اول شب تا صبح عبادت کند و مشغول خواندن قرآن و راز و نیاز با خدا باشد، گفته­اند این طوری نیست و واجب نیست که در منی بماند. می‌خواهند این دو شب که از شبهای مقدس است، بیدار بماند و منی جای مقدسی است و جاذبه عجیبی دارد، لذا فرموده­اند در منی بمان.

اعراض اصحاب روی این­ها نیست، یعنی فتوا هم از قدماء و هم از متأخرین روی آن است و بعد هم صحبت می‌کنیم که اگر کسی در منی نماند و فقط در بیست و چهار ساعت، ده دقیقه رمی جمرات کرد و رفت و یا اگر کسی نصف شب عرفی در منی باشد، کفایت می‌کند، حال از اول شب تا ساعت یازده و ربع و یا از ساعت یازده و ربع تا بین الطلوعین. حال احتیاط کند، اما اگر ساعت دوازده عمداً به هتل بیاید و بخوابد، همه گفته­اند درست است. یا اینکه تا قبل از ساعت دوازده می‌ماند و مهمان داری می‌کند و کارهایش را انجام می‌دهد و نصف شب به منی می‌آید و تا طلوعین عبادت می‌کند. همه- هم عامه و هم خاصه- گفته­اند این درست است،.

روایات فراوانی هم داریم که اگر شب بیتوته کند، نصف شب کفایت می‌کند. لذا جرأت نداریم و الاّ با همین دو روایتی که هم صحیح السند و هم ظاهرالدلاله است، می‌گفتیم اگر کسی عمداً در منی نماند، طوری نیست. اما حالا می‌ترسیم که صورت عمد را بگوییم و اما صورت جهل و نسیان و عذر را نمی‌ترسیم. مرحوم علامه و مرحوم شهید متعرض شده­اند و گفته­اند باید شب بماند ولو معذور است و چاره‌ای ندارد، باید کفاره بدهد. در صورت جهل و صورت سهو را هم فرموده­اند. مثلاً یک آدم لاابالی سهواً به هتل آمد و تا صبح در هتل ماند و یا مسأله را بلد نبود و در منی که رمی جمراتش تمام شد و بیکار بود، به جای اینکه در منی بماند، به هتل آمد و تا صبح خوابید.

اعراض اصحاب هم روی این­ها نیست، تا روایات را هم طرد کنیم. لذا اینکه مرحوم علامه در تذکره و مرحوم شهید در مسالک فرموده­اند: باید شب بماند و فرقی هم نمی‌کند بین اینکه عمداً باشد، یا سهواً، یا نسیاناًباشد و یا جهلاً باشد، اگر عمداً باشد که از روی اختیار است و اما اگر سهوا و جهلا و نسیانا باشد، اختیاری نیست و مرحوم علامه و مرحوم شهید فرموده­اند اگر نماند، باید کفاره بدهد. اما ان­شاء الله وقتی این مسائل تمام شد، می‌رسیم به باب کفارات و کفاره روی صورت عمد است و عذر و جهل و نسیان کفاره ندارد و اصلاً بسیاری از بزرگان فرموده­اند ظهور کفاره این است که عمداً کار ناشایسته‌ای بکند، لذا همین­طور که در بعضی از روایات هم داریم که اگر کسی در ماه مبارک رمضان چیزی بخورد، کفاره دارد و کفاره‌اش سنگین است، امام«علیه‌السّلام» مسأله را به همین جا تشبیه می‌کنند و می‌فرمایند: اگر عمدا باشد، گناه سنگینی است و شصت روز روزه کفاره دارد و اما اگر سهوا یا نسیانا یا عذرا باشد، طوری نیست. در صورت جهل اختلاف است و گفته­اند: «الجاهل کالعامد» و یا مثل ما گفته­اند: «الجاهل لیس کالعامد» و ملحق به نسیان کرده­اند و کسانی که می‌گویند: «الجاهل کالعامد» ملحق به عمد می‌کنند. اما در صورت عذر و سهو، معلوم است که در ماه مبارک رمضان اگر کسی سهواً ناهار بخورد و یا نزدیکی کند، طوری نیست و هم روزه‌اش درست است و هم کفاره ندارد. در صورت عذر هم اگر مثلاً روزه برایش ضرر دارد و روزه ها را می‌خورد، چیزی بر عهده‌اش نیست.

لذا در باب کفاره کم پیدا می‌شود که بگویند معذور هم باید کفاره بدهد و علاوه بر اینکه عامد باید کفاره بدهد، معذور و جاهل و ناسی هم همین­طور است. لذا کفارات مختص عامد است. در این روایتی هم که خواندیم، حضرت کفاره تعیین نمی‌کنند و می‌فرمایند: اگر کسی عمداً شب در منی نماند، گناه کرده، اما حج او درست است.[6] یا روایت دوم که می‌گوید «بِمِنًى مِنْ شُغُلٍ»[7] که ظهور در شغل عرفی دارد، فرمودند طوری نیست، اما نفرمودند: طوری نیست، اما کفاره بده. در هر دو روایت صورت جهل و سهو و نسیان را هم متعرض نشده اند، مرحوم محقق هم در شرایع صورت جهل و صورت عذر و نسیان را متعرض نشده­اند.

خلاصه حرف این است که اگر در فتاوای استدلالی برویم، معمولاً این­طور فرموده­اند که لاأقل باید دو شب در منی بماند و اگر دو شب در منی نماند، باید کفاره بدهد. آیا این حکم در صورت عمد است، یا صورت نسیان را هم می‌گیرد؟ این­ها را متعرض نشده­اند، از همین جهت مرحوم علامه و مرحوم شهید دیده­اند روایات مطلق است، بزرگان و اصحاب هم متعرض نشده­اند، لذا فرموده­اند: صورت جهل و سهو و عذر هم ملحق به عمد است، اگر سهواً، مخصوصاً عذرا در منی نماند، باید کفاره بدهد.

حالا قطع نظر از فرمایش مرحوم علامه و مرحوم شهید، بینی و بین الله اگر ما باشیم و روایت­ها، این­ها ظهور در عمد دارد، لاأقل این دو روایت را طرد نکنیم و بگوییم آن روایتها صورت عمد را می‌گوید و این دو روایت صورت نسیان و جهل و عذر را می‌گوید. البته کار مشکلی است و آنچه جمع عرفی دارد، این است که بیتوته در منی یکی ازمستحبات مؤکّد است. ما مستحبات مؤکّد زیادی داریم که به صورت وجوب آمده است، نظیر نماز جماعت و نظیر غسل جمعه که «وَجَبَ» استعمال شده و شما می‌گویید: مستحب مؤکّد است. اما انسان به خاطر اجماع می‌ترسد که صورت عمد را بگوید ، مثل شیخ المشایخ، صاحب  جواهر ادعای ضرورت و اجماع کرده­اند، اصحاب هم از این روایتها اعراض کرده­اند و «کلما زاد فی صحته زاد فی سقمه». 

صاحب جواهر به سیره اهل بیت«علیهم‌السّلام» تمسک می‌کنند می­فرمایند: در آن دو شب واجب است در منی بماند.

این حرف به مقام شامخ صاحب جواهر نمی‌خورد و می‌گوییم سیره اهل بیت«علیهم‌السّلام» اعم از مستحب و واجب است. امام صادق«علیه‌السّلام» که مستحب مؤکد را تعطیل نمی‌کنند، مخصوصاً این­که سنی و شیعه در منی هستند و اگر اهل بیت«علیهم‌السّلام» منی را رها کنند و مثلاً به خانه خدا بروند، سوال بر انگیز می­شود. لذا عمل اهل بیت«علیهم‌السّلام» یک فعل است و فعل دلالت بر وجوب ندارد.  

صاحب جواهر در همین جا علاوه بر اجماع از عامه و خاصه و سیره اهل بیت«علیهم‌السّلام»، می‌فرمایند: سیره مسلمان­ها هم همین است.[8]

می‌گوییم: سیره مسلمان­ها است، اما فعل است و نمی‌توان گفت فعل دلالت بر وجوب می‌کند. حال ممکن است کسی عمداً منی را رها کند و به هتل بیاید، معنا ندارد. اما این­که اصحاب متعرض نشده­اند و بحث این چند روز ما است، یعنی صورت جهل و عذر و نسیان را بگوییم: اگر بیتوته نکرد، طوری نیست، ظاهراً اشکالی ندارد که به این دو روایت صحیح السند تمسک کنیم، و بگوییم آن صورتی که نمی‌شود، صورت عمد است و صورتی که می‌شود، صورت جهل و نسیان و عذر است.

الان عبارات مرحوم محقق و همچنین عبارات دیگر نمی‌فهماند که صورت جهل و نسیان حکمش چیست. همین جمله که مرحوم محقق فرمودند و مرحوم صاحب جواهر هم می‌فرمایند: «اجماع بقسمیه داریم، بعد می‌فرمایند: ضرورت بین سنی و شیعه است و بعد می‌فرمایند: سیره متشرعه و سیره اهل­بیت«علیهم‌السّلام» است.» همین عبارات صورت عمد را می‌گیرد، اما صورت سهو و جهل و عذر را نمی‌گیرد. مخصوصاً معنا هم ندارد که کفاره را ببریم روی کسی که سهو کرده باشد یا جاهل یا معذور باشد. لذا لاأقل بگوییم: روایتها و سیره اهل­بیت و سیره مسلمان­ها ظهور در عمد دارد و اگر کسی عمداً در منی نماند، حج او باطل نیست، اما باید کفاره بدهد «وَ قَدْ أَسَاءَ» و اما اگر سهواً یا جهلاً یا عذراً نماند، طوری نیست، کفاره هم ندارد.صورت سهو و جهل و نسیان زیاد هم پیدا می‌شود، خیلی‌ها تا نصف شب می‌مانند و از نصف شب به بعد می‌روند. خیلی‌ها از اول شب تا صبح در خانه خدا عبادت می‌کنند و اصلاً به منی نمی‌روند. حال بگوییم کلمات، این صورت نسیان و جهل و عذر و غیره را نمی‌گیرد. حتی اصحاب مسأله را متعرض نشده­اند، فقط مرحوم علامه و مرحوم شهید متعرض شده­اند و گفته­اند: بیتوته واجب است و برای جاهل و عامد و معذور و ناسی تفاوت ندارد و نتیجه می‌گیرند که اگر کسی نسیان کرد، یا جاهل بود، یا عذرا در منی بیتوته نکرد، باید کفاره بدهد. معنایش این­طور می‌شود که اگر شب در منی نماند، عمداً یا جهلاً یا عذراً و یا سهواً، باید یک گوسفند در منی به عنوان کفاره بکشد. مرحوم علامه و مرحوم شهید می‌فرمایند ظهور کلمات اصحاب همین است.

اما انصافاً مشکل است. پس چه بهتر که بگوییم اگر کسی عمداً بیتوته نکرد و شب نماند، گناه کرده و باید کفاره دهد، اما حج او باطل نیست و اما اگر سهواً یا جهلاً و یا نسیاناً بیتوته نکرد، گناه نکرده، کفاره هم ندارد؛ برای اینکه کفاره از عمد است و برای کسی است که گناه کرده باشد و کسی که جهل و نسیان و عذر دارد، گناه نکرده است، بنابراین کفاره ندارد. اما من در مناسک این را نگفته­ام، اصحاب هم در مناسک نفرموده­اند. اما اگر بگوییم، ظاهراً خیلی خوب گفته‌ایم.

وصلی الله علی محمد و آل محمد