أعوذ بالله من الشیطان الرجیم بسم الله الرحمن الرحیم رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي‏.

در جلسۀ قبل راجع به هدیً للمتّقین، هدایت را منقسم کردم به سه قسم که هر سه قسم در قرآن آمده است. یکی هدایت تکوینی است. رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَی کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَی. و این هدایت تکوینی همه جا هست. در خود انسان و در خواب و بیداری و در زندگیش و در نموّش و در کودکی و بعد نوجوان و جوان و بعد هم پیری. وَمَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَكِّسْهُ فِي الْخَلْقِ. همۀ اینها هدایت تکوینی است. شاهکار خلقت هم هست. که حضرت موسی به فرعون از همین راه گفت پی ببر که خدا هست.  رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَی کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَی. البته گفتم که همین هدایت تکوینی زمینه می­خواهد. و اگر آن زمینه نباشد، هدایت تکوینی هم نیست. گلبولهای قرمز و گلبولهای سفید در ما کار می­کند به هدایت تکوینی و اما گاهی از کار می­افتد و دیگر زمینه برای اینکه این گلبولهای قرمز، گارد پخش ارزاق باشند، نیست و دیگر نمی­تواند غذای سلولها را به بدن برساند. گاهی هم تبعیض می­شود. یعنی می­تواند به بدن برساند و نمی­تواند به پاها برساند و مریض است. لذا هدایت تکوینی زمینه می­خواهد و البته زمینۀ آن را هم خدا می­دهد.

قسم دوم هدایت تشریعی است. کار انبیاء و کار اوصیاء. قبل از اینکه انسان به دنیا بیاید، پیامبرش آمده است. و همۀ ما روحانیت، انبیای تبلیغی هستیم. انا هدینا السبیل اما شاکرا و اما کفورا. این هدایت تشریعی است. ما راه را نشان می­دهیم و شمایید که بپذیرید یا نپذیرید. این هم زمینه می­خواهد. یعنی باید کور نباشد و الاّ به آدم کور که نمی­شود راه را نشان داد. کر هم نباشد. یا رسول الله! انَّک لاَ تُسْمِعُ الْمَوْتَی وَلاَ تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاءَ. تو خیلی جاذبه داری اما این کور است. سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لاَ يُؤْمِنُونَ (بقره، آیه 148). اما زمینه نیست. از طرف پیامبرها هیچ اشکالی نیست. هم جاذبه داشتند و هم معجزه داشتند. لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ، هر پیامبری آمد، معجزه داشت. لذا این پیامبرها هم قوۀ مجریه بودند و هم قوۀ قضائیه بودند و هم قوۀ مقننه. هم قانون وضع می­کردند و هم خودشان اجرا می­کردند و هم قضاوت می­کردند. که این آیۀ شریفه، آیۀ عجیبی هم هست. و قَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنزَلْنَا الْحَدِيدَ (سوره حدید، آیه 25). قوۀ مجریه است. لذا همۀ آنها معجزه داشتند. علاوه بر این همۀ آنها جاذبه داشتند و انصافاً جاذبۀ آنها بالا بود. از طرف اینها چه برای خواص و چه برای عوام و چه برای متوسطین، هیچ اشکالی نبود. اما پس چرا نمی­پذیرفتند؟ برای اینکه زمینه نبود. و این زمینه را خود انسانها باید تهیه کنند. خود انسان باید دل داشته باشد و عاطفه و وجدان داشته باشد و خود انسان باید فکر داشته باشد. آنگاه آن هدایت تشریعی حسابی کار می­کند. الان روحانیت همین است. همیشه چه در زمان غیبت و چه در زمان حضور همینطور بوده است. این روحانیت، مخصوصاً در زمان ائمۀ طاهرین، انصافاً خیلی کار کرده و الان خیلی کار می­کند. همیشه و در زمان طاغوت و حتی در زمان رضاشاه، این روحانیت از تبلیغ برنداشت و خیلی کار کرد و تشیّع را در زمان رضاشاه نگاه داشت. در روحانیت اشکال هم نیست. جاذبه خوب است. لذا آقا امام زمان (عج) فرمودند ولو بعضی از آنها بدند اما من روحانیت را دوست دارد. باید هم دوست داشت برای اینکه روحانیّت این تشیع را تا اینجا آورده است و عالیست. اما چرا حالا مسجدها و پای منبرها خلوت است و چرا کار به اینجا رسیده که تعزیه­ها بالاتر از منبرها شده است. تقصیر کیست که پای منبرها خلوت شده است؟ اگر بگوییم تقصیر ماست، غلط است. من از شما تقاضا دارم که بعضی اوقات تسلیم نشوید. مثلاً در بعضی از نوشته­هایتان می­بینم که گفتید مسجد خلوت است برای اینکه فرش خوب ندارد و خادم خوب ندارد و اوضاع خوب ندارد. اینها نیست، بلکه آن وقتها که شلوغ بود روی حصیر زندگی می ­کردند. اینها نیست. پس چرا خلوت است؟ به خاطر گناه و زرق و برق. چرا خلوت است؟ به خاطر تجمل گرایی و دنیاپرستی. مردم را به دنیاپرستی سوق دادیم. معلوم است وقتی در یک خانه ماهواره باشد، این خانه نمی­تواند با مسجد سر و کار داشته باشد و در مسجد هم بیاید به زور است. زمینه را خود مردم از بین بردند. غذا حرام است. مگر در تبلیغ امام حسین (ع) اشکالی بود. امام حسین (ع) خیلی تبلیغ کردند. روز عاشورا آقا امام حسین(ع) بعد از اینکه همه شهید شده بودند حتی علی اصغر، باز دست از تبلیغ برنداشت و آمدند و یک منبر مثل منبر ما رفتند. اول خطبه خواندند و خودشان را معرفی کردند و بعد موعظه کردند که دنیاپرست نباشید و مواظب باشید که دنیا شما را گول نزند، انّما الدنیا تقرّ و تمنّ و تضر . و همه موعضه بود. یعنی تصرف ولایی می­کردند و همه ساکت می­شدند و در آخر کار هم روضه خواندند. مثل همین منبر ما که اول خطبه می­خوانیم و بعد موعظه می­کنیم و بعد روضه می­خوانیم، امام حسین (ع) هم در وسط میدان تصرف ولایی کردند. وقتی روضه تمام شد و تصرف ولایی تمام شد، مالک بن یوث جلو آمد و اول زخم زبان زد و بعد از زخم زبان یک سنگی به پیشانی آقا زد و پیشانی آقا شکسته شد. آقا خیلی ناراحت شدند که چرا چنین می­کنید. وقتی پیش حضرت زینب آمدند، حضرت زینب فرمودند که مگر نگفتی و مگر برای تبلیغ نرفتی. فرمود چرا. اما به خاطر دو چیز نشد. یکی، اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطَانُ فَأَنْسَاهُمْ ذِكْرَ اللَّهِ (سوره مجادله، آیه19) و یکی هم، مُلِئَتْ بُطُونُكُمْ مِنَ الْحَرامِ. وقتی شکمها پر از حرام است. و الان غذاهای حلال خیلی کم است. به قول امام صادق (ع) مجالدة السيوف أهون من طلب الحلال. خط مقدم جبهه آسانتر از اینست که انسان بتواند غذای حلال برای خود و زن و بچه­اش پیدا کند. برای ما طلبه­ها هم همینطور است. پیدا کردن غذای حلال مشکل است و وقتی غذای حرام شکم را پر کرد، آنگاه زمینه برای هدایت نیست. لذا از همه تقاضا دارم که از این راهها جلو بیایید که چرا مساجد خلوت است. تسلیم حرفهای زرق و برقی و حرفهای غربی نشوید. ما حسابی تبلیغ می­کنیم اما زمینه نیست. این هم از هدایت تشریعی.

اما در قرآن یک هدایتی غیر از اینهاست و آن هدایت عنائیه است. آنچه همه برای آن گریه می­کنند. آنچه که کسانی که دارند، گریه و زاری دارند برای اینکه یکبار از بین نرود. و آن اینست که پروردگار عالم بعضی اوقات، بعضی از بنده­هایش را انتخاب می­کند و قبول می­کند. مانند حج صحیح و قبول و مبرور. بعضی از بنده ها همینطور است که حجشان هم قبول است و هم صحیح و هم مبرور است و به او بارک الله می­گویند و دست عنایت خدا روی سرش است. البته زمینه می­خواهد و زمینه تقوا و سلامت نفس است، که هدیً للمتّقین را همینطور معنا کردیم. مخصوصاً آن، أُوْلَـئِكَ عَلَى هُدًى مِّن رَّبِّهِمْ وَ أُوْلَـئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ. این هدایت، حتماً همین هدایت عنائیه است. آن کسی که اعتقادش درست و رو بنا هم تقواست. اگر به راستی اعتقاد درست باشد یعنی رسوخی و رو بنا درست باشد یعنی تقوا؛ آنگاه دست عنایت خدا روی سر این است. اول هم ایصال الی المطلوب است، همان که در حاشیۀ ملا عبدالله هم داشتیم که هدایت تشریعی دو قسم است. یکی ارائة الطریق و یکی هم ایصال الی المطلوب که اول همین هدایت عنائیه، همین ایصال الی المطلوب است. یعنی خدا راه را به او نشان می­دهد. اینکه نشان می­دهند نه اینکه یعنی می­داند بلکه قضیۀ هدایت عنائیه دانستنی نیست و یابیدنی است. مردم همه به امام حسین (ع) اعتقاد دارند و به اصول دین اعتقاد دارند، اما گاهی رسوخی نیست. این هدایت عنائیه اینست که پروردگار عالم، إِن تَتَّقُواْ اللَّهَ يَجْعَل لَّكُمْ فُرْقَاناً؛ راه را نشان می­دهد. ایصال الی المطلوب، به راه می­رسد. اگر خدا او را نگاه ندارد، آنگاه قطع می­شود و سقوط می­کند. باید دست عنایت خدا روی سرش باشد. همان عروة الوثقی که در آیۀ مبارکۀ آیة الکرسی آمده که: فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى. عروة الوثقی یعنی نظر خدا روی سر این باشد. که اهدنا الصراط المستقیم را همینطور معنا کردیم. یعنی خدایا ایصال علی المطلوب شدم و حالا باید دست عنایت تو روی سرم باشد و الاّ به یک لحظه، پرتم. همان که پیغمبر اکرم (ص) در دل شب وقتی حالی پیدا می­کرد، گریه و زاری می­کرد و خاک از اشک چشم تر می­شد و دعایش این بود که: اللّهُمَّ لا تَكِلْني اِلي نَفْسي طَرْفَةَ عَينٍ اَبَداً. خدایا! مرا یک آن به خودم وامگذار. اگر مرا به خودم واگذاری، سقوط است. لذا در هدایت عنائیه اول ایصال الی المطلوب است و بعد از ایصال الی المطلوب این خیلی بالاست و دست عنایت خدا روی سرش است. و آنگاه آنست که به راستی نور قرآن را می­بیند و می­یابد. قَدْ جَاءَكُم مِنَ اللَهِ نُورٌ وَ كِتَـٰبٌ مُّبِينٌ. نور قرآن را به راستی می­یابد. چه کسی؟ قَدْ جَاءَكُم مِنَ اللَهِ نُورٌ وَ كِتَـٰبٌ مُّبِينٌ * يَهْدِی بِهِ اللَهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلامُ. آن کسی که خدا از این راضی و این از خدا راضی است. به راستی از نظر اعتقادات، یابیدنی شده و از نظر اخلاق، توانسته به جایی برسد و از نظر تقوا به راستی تقیّد به ظواهر شرع دارد و دست عنایت خدا روی سر این است. حال این آیه چیز دیگری هم دارد و آن خیلی عالیست و آن اینست که خیال نکن فقط دست عنایت خدا روی سرش است بلکه خدا معلم اخلاق اوست. سبل السّلام را به این می­نمایاند. و اینکه سبل السّلام را به این می­نمایاند نه به صورت علمی بلکه بالاتر، با علم حضوری و یا بالاتر به صورت یابیدن. اگر دست عنایت خدا روی سر این باشد، مثل اینست که تشنه بوده و آب خورده و سیر شده. و حالا شما نمی­توانید سیرابی را وصف کنید. تشنه­ای یعنی چه؟ می­دانیم که تشنه­ای اما وصفش کن. یدرک و لا یوصف. آنگاه دست عنایت خدا که روی سرش آمد، خدا معلم اخلاق او می­شود و آنگاه سُبل السّلام را به این می­نمایاند. این سُبل السّلام، غیر از آن هدایت عنائیه است و بالاتر است و غیر از آن یخرجهم من الظلمات الی النور است برای اینکه یخرجهم من الظلمات الی النور، در اول می­فرماید قد جاءکم من الله نور، آن حاصل می­شود و عروة الوثقی درست شده است. اللّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُواْ يُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّوُرِ،به اینجاها رسیده است. دست عنایت خدا هم روی سرش است. اما ادامه­اش یک حرف است و اینکه در آن حال خدا معلم اخلاقش است، این عمده است. راههای سلامتی را به او می­نمایاند و دیگر نمی­گذارد که سقوط کند. یعنی می­فهمد که این حرف سقوط است و می­فهمد که این رای سقوط است و یا این راه سقوط است. آنگاه به آنجا می­رسد که به راستی درک می­کند که طلبگی یعنی چه و سرباز امام زمان یعنی چه و اینکه این نبی تبلیغی است یعنی چه. آنگاه اگر دنیا را به او بدهند و بگویند دست از طلبگی بردار، برنمی­دارد. اصلاً این سُبُل السّلام، می­نمایاند که دنیا و آنچه در دنیاست در پیش او به پر کاهی ارزش ندارد. نه اینکه اگر بتواند حقی را اثبات کند، این ارزش نداشته باشد بلکه پیغمبر اکرم (ص) تشکیل حکومت دادند و این تشکیل حکومت خیلی ارزش دارد و توانستند اسلام را زنده کنند. حکومت ارزش دارد، پس چه چیز آن بد است؟ دلبستگی به این حکومت. لذا امیرالمؤمنین (سلام الله علیه) می­فرمایند این حکومت شما به اندازۀ پر کاهی در نزد من ارزش ندارد. مگر اینکه اثبات کنم حقی را و یا از بین ببرم باطلی را؛ که آنگاه ارزش پیدا می­کند. آنچه بد است دلبستگی است. وقتی که دست عنایت خدا روی سرش آمد، آنگاه این دلبستگی نیست. یک روایت از امام حسین (ع) است و ببینید که چقدر شیرین است. خوشا به حال اینها. و اینکه خوشا به حال اینها یعنی نه فقط چهارده معصوم و انبیا، بلکه ما زیاد سراغ داریم آن کسانی که دست عنایت خدا روی سرشان است به راستی یابیدنی هستند نه اعتقادی و قلبی و نه گفتنی. می­گوید: ان‌ الدنیا و ما فیها عند اولیاء الله لیس‌ الاّ كظل. دنیا و آنچه در دنیاست، پیش اولیاء خدا مثل سایه است. و اگر روایت را معنا کنیم مثل سایۀ سایه عالی می­شود. همینطور معنا کنیم یعنی مثل سایۀ سایه، یعنی پوچ. اما آیا این ارزش ندارد؟ چرا ارزش دارد اما این دلبستگی ارزش ندارد. پس دلبستگی به چه دارند؟ به خدا. همه چیز در مقابل خدا پوچ است. آنگاه اینست که دو رکعت نماز شب را به دنیا و آنچه در دنیاست، نمی­دهد. اینها در کلمات اهل بیت (علیهم اسلام) اقرار نیست. «اَلركعَتانِ في جَوفِ اللَّيلِ اَحَبُّ اِلَيَّ مِنَ الدُّنيا وَ ما فيها» دنیا و آنچه در دنیاست یک طرف و به امام صادق بگویند یک نماز شب نخوان. می­گوید نه این پیش من ارزشش بیشتر است. اسم این را سُبُل السّلام می­گذارند. به راستی آن راهی که از مو باریکتر و از آتش سوزنده­تر و از شمشیر برنده­تر است، برای این فوق العاده فصیح می­شود. آمد خدمت امام صادق (سلام الله علیه) و از پل صراط سؤال کرد. حضرت فرمودند از مو باریکتر و از آتش سوزانده تر و از شمشیر برنده­تر است. این وحشت کرد و گفت یابن رسول الله! چطور باید رفت؟ فرمودند و اما برای مؤمن، من المَشرق الی المغرب. هدایت عنائیه این را درست می­کند که راه از مو باریکتر است و از آتش سوزانده تر است و از شمشیر برنده­تر است اما برای این من المَغرب الی المَشرق است. معلوم است دست عنایت خدا روی سرش است و وقتی دست عنایت خدا روی سرش است، آنگاه این از شمشیر برنده­تر و از مو باریکتر و اینها، سالبه به انتفاع موضوع است و همان است که امام صادق (ع) فرمودند. آنگاه دنیا و آخرتش هم تفاوت نمی­کند و همه یکی است. آمد خدمت امام صادق (ع) و گفت یابن رسول الله من دو آیه در قرآن است و نمی­توانم معنا کنم. یک آیه می­فرماید روز قیامت، مِقْدَاره أَلْفَ سَنَة. یک آیه می­فرماید مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ. آنجا می­فرماید هزار سال است و اینجا می­فرماید پنجاه هزار سال. امام صادق (ع) فرمودند پنجاه گردنه دارد و هر گردنه هزار سال است. این وحشت کرد و گفت یابن رسول الله! پنجاه هزار سال یعنی چه. فرمودند اما برای مؤمن یک لحظه است. اگر دست عنائیه روی سرش باشد، دنیایش همین است و آخرتش هم همین است. آنگاه پل صراط، من المشرق الی المغرب است. ما منهم الاّ واردُهُم؛ همه باید از این پل رد شوند. حضرت امام می­گفتند اصلاً معنای این پل اینست که یک راه در وسط جهنم است و باید همه از این راه رد شوند. اما برای مؤمن وقتی در جهنم رفت، جهنم برای او سلام و زنده باد و جاودانه است و جهنم برای او یک تشریفات عجیبی می­کند. آن پنجاه هزار سال هم یک لحظه است. ما منهم الاّ واردُهُم. این آخرتش است و دنیایش هم همین است. در دنیا هم اصلاً شبهه برای این جلو نمی­آید که بخواهد آن را رفع کند. اگر هم شیاطین انسی و شیاطین جنی و هوی و هوسها برای او جلو بیاید، «ان تتق الله یجعل لکم فرقانا»؛ آنگاه مقام فرقان دارد و خوب می­تواند شبهه را رفع کند و راه سلامتی دارد. تهذیب نفس مشکل است. به قول حضرت امام (رضوان الله تعالی علیه) می­گفتند پنجاه سال شبانه روز خون جگر تا بشود درخت رذالت را بکنیم و درخت فضیلت را به جای آن غرس کنیم و بارور و میوه دار کنیم و هم خود و هم دیگران استفاده کنیم. اما اگر خدا معلم اخلاق شد، آنگاه این یک لحظه می­شود و خیلی زود و خیلی عالی این مهذّب می­شود. این سُبُل السّلام است. آنگاه می­رسد به آنجا که مواظب او هستند. برای نماز شب خود او بیدار می­شود. در وقتی که بیدار شد، حالی هم دارد. یک بزرگی خوب می­گفت که خواندن نماز شب مشکل است. اما مشکلتر از آن اینست که در نماز شب حضور دل پیدا کند و مشکلتر اینکه حالی پیدا کند و نماز شبش باحال شود. اما برای این کسی که هدایت عنائیه دارد نماز شبش آسان است. هم خوابش را می­رود و هم نماز شب را می­خواند و هم در نماز شب حضور قلب دارد. این حضور قلب را نمی­شود آورد بلکه حضور قلب را خدا باید بدهد. نمی­شود خلوص حسابی را آورد بلکه باید خدا بدهد. همۀ اینها از یابیدنیهاست و هیچ کدام از اینها نمی­شود با تعلیم و تعلّم بیاید. این نماز شب را می­خواند و در نماز شب حضور قلب دارد و در حضور قلب، حال هم دارد و مثل باران گریه می­کند و می­گوید: اَللّهُمَّ لا تَكِلْنی اِلی نَفْسی طَرْفَهَ عَینٍ ابداً. یعنی خدایا! از همه چیز یعنی از همۀ این نماز شبها و از این حال و از همه چیز بهتر اینکه دست عنایت تو روی سرم است. خدایا! یک دفعه این دست قطع نشود. از دنیا و آنچه در دنیاست ارزشش بیشتر است. و ارزش این از هر عبادتی بیشتر است. آنگاه از همه چیز باارزشتر اینکه دست عنایت خدا روی انسان باشد. به این می­گویند هدایت عنائیه و این آیۀ سُبُل السّلام که فقط همین یک آیه در قرآن است، ولی هدایت عنائیه در قرآن زیاد است و نتیجۀ آن هم این سُبُل السّلام است که من توانستم قطره­ای از دریا را بگویم و اهل دل خیلی بیش از اینها بلند و بیش از اینها دارند.

آقای حکیم (رضوان الله تعالی علیه) فرموده بود من با آقای سید اسماعیل صدر (رضوان الله تعالی علیه) که هر دو از مراجع به تمام معنا بالا. گفتند رفتیم پیش اهل دلی یعنی آخوند ملاّ فتح الله سلطان آبادی که این هم از مراجع خیلی بالا بوده. گفت ایشان یک آیه را عنوان کرد و آیه خیلی آسان بود اما یک ساعت دربارۀ این صحبت کرد. من و آقای صدر مانده بودیم که ایشان چه می­گویند. می­دانیم خیلی خوب است اما چرا ما نمی­فهمیم. آقای حکیم گفته بودند جلسۀ دوم هم همینطور بود و در بارۀ این آیه، یک ساعت حرف زد و دیدیم که خیلی خوب است و خوب استفاده می­شود، اما چرا ما نمی­توانیم استفاده کنیم. این چه ظهوری است که برای این هست و برای ما نیست. این چه تأویل و باطنی است که برای او هست و برای ما نیست. وقتی دست عنایت خدا روی سر کسی باشد، تفسیر قرآنش هم اینطور می­شود و فهم و شعور دینی او هم اینطور می­شود که بعضیها دارند. و به راستی به آنجا می­رسد که، «ان الدنیا و ما فیها عند احد من اولیاء اللَّه لیس الا کفی الظّل». آنگاه طلبگی در پیش این خیلی ارزش دارد.

خدایا! این حرفها خوب است. همه بر برگشت به همین یک جمله است که تو باید این هدایت عنائیه را بدهی و دست عنایت تو باید روی سر ما باشد.

خدایا! به حق فاطمه زهرا (سلام الله علیها) با آن مقامش، توفیق اینکه زمینه پیدا کنیم برای این دست هدایت عنائیۀ خدا روی سر ما باشد به همۀ ما عنایت بفرما.

و صلّی الله علی محمد و آل محمد