أَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي.

مسئله 4:

وقت نافلة المغرب من حین الفراغ من الفریضة إلى زوال الحمرة المغربیة.

اگر کسی بخواهد نافلۀ نماز مغرب بخواند، تقریباً یک ساعت و نیم بعد غروب است. وقتی خورشید غروب کند، سرخی در مغرب پیدا می‌شود و این سرخی طول می‌کشد تا زائل شود. نماز مغرب را که معمولاً اول وقت می‌خوانیم، نافله‌هایش را بعد از نماز مغرب و تا حمرۀ مغربیه هست، می‌توان خواند و اگر بخواهد بعد بخواند، باید قضا بخواند و یا لاأقل نیت ادا و قضا نکند.

مسئله 5:

وقت نافلة العشاء وهی الوتیرة یمتد بامتداد وقتها، والأولى كونها عقیبها من غیر فصل معتد به، وإذا أراد فعل بعض الصلوات الموظّفة فی بعض اللیالی بعد العشاء جعل الوتیرة خاتمتها.

برای نافلۀ عشاء باید ببینیم نماز عشا تا چه وقت اداست، که سابقاً گفتند تا نصف شب و ما گفتیم تا طلوع فجر؛ لذا روی فتوای مرحوم سید نماز وُتیره را تا نصف شب می‌توان خواند و بعد اگر بخواهد بخواند باید نه نیت ادا کند و نه نیت قضا.

مسئله 6:

وقت نافلة الصبح بین الفجر الأول وطلوع الحمرة المشرقیة، ویجوز دسّها فی صلاة اللیل قبل الفجر ولو عند النصف بل ولو قبله إذا قدم صلاة اللیل علیه، إلا أن الأفضل إعادتها فی وقتها.

وقتی طلوع فجر شد، تا وقتی می‌تواند نافله بخواند که سرخی در آسمان پیدا شود. اما بعد یا نخواند و یا اگر خواست بخواند، نیت ادا و قضا نکند.

حال این نافله را قبل طلوع فجر نیز می‌توان خواند اما به شرط اینکه نماز شب بخواند. در این صورت می‌توان نافلۀ فجر را با نماز شب بخواند ولو هنوز طلوع فجر نشده باشد. و اگر قبل از طلوع فجر با نماز شب خواند، خوب است و بعد از طلوع فجر نیز اول نافله‌اش را بخواند و بعد نماز صبح را.

مسئله 8:

وقت نافلة اللیل ما بین نصفه والفجر الثانی، والأفضل إتیانها فی وقت السحر، وهو الثلث الأخیر من اللیل، وأفضله القریب من الفجر.

وقت نافلۀ شب، تقریباً یک ساعت قبل از طلوع فجر است. خوب است نماز شبش را نزدیک طلوع فجر بخواند و مواظب باشد در طلوع فجر واقع نشود و در آخر وقت شب، نماز شب را بخواند.

این فرمایش مرحوم سید مشهور در میان أصحاب است و تقریباً می‌توان گفت مرحوم سید «رضوان‌الله‌تعالی‌علیه»‌ از قدماء و از متأخرین این فرمایش را گرفتند و همینطور که مرحوم سید فرمودند علما و بزرگان از قدماء و متأخرین نیز همین را فرمودند.

و اما اشکالی هست و نمی‌دانم چرا محشین بر عروه توجه به این اشکال نداشتند، و اینکه مرحوم سید قبلاً می‌فرمودند نوافل وقت ندارد و هروقت بخوانید، به جاست. حتی مرحوم سید می‌فرمایند مشهور همین است که گفتیم و عباراتش را خواندیم، اما أقوی اینست که نوافل وقت ندارد و همۀ این وقتها وقت فضیلت است و اگر در غیر این وقتها بخواند، طوری نیست. مرحوم سید مثال می‌زنند به نماز ظهر و عصر که نافلۀ ظهر و عصر را باید بعد از زوال شمس خواند. البته قبل از نماز واجب است اما باید وقت نماز واجب رسیده باشد. اما اگر کسی کار داشته باشد و نتواند نوافل را با نمازهایش بعد از زوال بخواند، می‌فرماید اگر قبلاً بخواند، ولو خلاف مشهور است اما أقوی اینست که به جا خوانده است. یعنی تهافتی در کلام مرحوم سید در اینجا و آنجا دیده می‌شود.

مسئله 2 از اوقات نوافل:

 المشهور عدم جواز تقدیم نافلتی الظهر والعصر فی غیر یوم الجمعة على الزوال و إن علم بعدم التمكن من إتیانهما بعده لكن الأقوى جوازه فیهما خصوصا فی الصورة المذكورة.

مشهور در میان اصحاب اینست که «اذا زالت الشمش دخل وقتان» آنگاه هشت رکعت نافله را می‌خواند و بعد نماز ظهر را می‌خواند. اما اگر بخواهد قبل از زوال شمس بخواند، جایز نیست. یا اینکه می‌داند بعد از ظهر امام جماعت هست و باید نماز جماعت بخواند و نمی‌تواند قبل از نماز ظهر یا عصر نافله بخواند. در اینجا از او ساقط است.

و اما أقوی اینست که این رواتب را می‌توان قبل از وقتش خواند، مخصوصاً آنجا که وقت نداشته باشد؛ مثل اینکه امام جماعت که می‌خواهد نماز ظهر و عصر را بخواند و برای نافله وقت ندارد، قبل از ظهر به مسجد بیاید و شانزده رکعت نماز ظهر و عصر را بخواند تا وقت نماز شود و نماز ظهر و عصر را با مردم بخواند.

در اینجا به روایاتی هم تمسک شده و اگر یادتان باشد، قبلاً روایاتش را خواندیم که می‌فرمود نافله هدیه است از طرف عبد به خدا و در روایت دیگر آمده که صدقه از طرف عبد به خداست، و این هدیه و صدقه را هروقت که بخوانی، اشکال ندارد. ما در «الأقوی جوازه» تمسک به روایات کردیم و گفتیم خواندن نوافل در وقت، افضل است و اما اگر قبل از ظهر هم بخواند، به جا خوانده، ولو اینکه وقت افضل را درک نکرده،‌ مانعی ندارد اما مشهور گفته بود مانع دارد و مرحوم سید «رضوان‌الله‌تعالی‌علیه»‌ در آنجا هم فرموده بود، اما در اینجا از آن فتوا برگشته‌اند؛ چنانچه در عباراتی که الان خواندم، برای نوافل وقت تعیین می‌کنند و می‌فرمایند باید در این وقت باشد. حتی در ضمن صحبتهای بعدشان می‌فرمایند اگر بناست که نماز شب را اول شب بخواند یا بعد اذان صبح بخواند، بعد از نماز صبح بخواند، بهتر است اما به عنوان قضا بخواند.

وقت نماز شب را در اینجا تعیین می‌کنند و در مسئلۀ بعد می‌فرمایند وقت نماز شب نصف شب تا طلوع فجر است و هرچه نزدیکتر شویم، بهتر است و اما اگر کسی نمی‌تواند، به عنوان تهیأ نماز شب را بخواند و یا می‌تواند بعد از طلوع فجر به عنوان قضا بخواند. دوَران امر بین تهیأ و قضا، می‌گویند قضا افضل است. بنابراین تهافتی در کلام مرحوم سید «رضوان‌الله‌تعالی‌علیه» دیده می‌شود.

مرحوم سید می‌فرمایند:‌ وقت نافلة المغرب من حین الفراغ من الفریضة إلى زوال الحمرة المغربیة.

یعنی وقتش اینست و اگر بخواهیم قبل یا بعد بخوانیم، نمی‌شود مگر اینکه کسی به عنوان قضا بخواند و یا نیت ادا و قضا نکند.

باز می‌فرمایند:

وقت نافلة العشاء وهی الوتیرة یمتد بامتداد وقتها، والأولى كونها عقیبها من غیر فصل معتد به، وإذا أراد فعل بعض الصلوات الموظّفة فی بعض اللیالی بعد العشاء جعل الوتیرة خاتمتها.

ایشان وقت نماز عشا را نصف شب تعیین کرد و گفت بعد از آن نیت قضا و ادا تا اول طلوع فجر نکن. در اینجا نیز دربارۀ نافله عشا می‌فرمایند اگر می‌خواهی قضا بخوان و یا لاأقل نیت قضا و ادا نکند.

دربارۀ‌ نافله صبح می‌فرمایند:

وقت نافلة الصبح بین الفجر الأول وطلوع الحمرة المشرقیة، ویجوز دسّها فی صلاة اللیل قبل الفجر ولو عند النصف بل ولو قبله إذا قدم صلاة اللیل علیه، إلا أن الأفضل إعادتها فی وقتها.

می‌فرمایند همۀ اینها وقت دارد و اگر در وقت بخوانید، اداست و اگر خارج وقت بخوانید، قضاست. مشهور هم گفته اگر می‌خواهی احتیاط کنی، نافله را بخوان بدون اینکه نیت قضا یا ادا کنی.

مسئله مشکل اینست که مشهور در میان اصحاب اینست که: «وقت نافلة المغرب من حین الفراغ من الفریضة إلى زوال الحمرة المغربیة» و «وقت نافلة العشاء وهی الوتیرة یمتد بامتداد وقتها» و «وقت نافلة الصبح بین الفجر الأول وطلوع الحمرة المشرقیة، ویجوز دسها فی صلاة اللیل قبل الفجر ولو عند النصف بل ولو قبله إذا قدم صلاة اللیل علیه، إلا أن الأفضل إعادتها فی وقتها» و «وقت نافلة اللیل ما بین نصفه والفجر الثانی، والأفضل إتیانها فی وقت السحر، وهو الثلث الأخیر من اللیل، وأفضله القریب من الفجر».

در خصوص اینکه وقتی نماز شب می‌خوانی، نافلۀ صبح را هم بخوان. یعنی سیزده رکعت بخوان و دو رکعتش نافلۀ صبح باشد.

مرحوم صاحب جواهر «رضوان‌الله‌تعالی‌علیه»‌ ادعای اجماع، بلکه ادعای ضرورت می‌کند که این اوقات برای این نمازها هست. مرحوم سید نیز در اینجا قول مشهور را می‌گویند و می‌گذرند. اما همین مرحوم سید در مسئلۀ 2 از اوقات رواتب، می‌فرمایند: «المشهور عدم جواز تقدیم نافلتی الظهر والعصر فی غیر یوم الجمعة على الزوال و إن علم بعدم التمكن من إتیانهما بعده لكن الأقوى جوازه فیهما خصوصا فی الصورة المذكورة».

پس اگر نمی‌تواند نوافل را در نماز جماعت بخواند، بنابراین نافله‌هایش را قبل یا بعد می‌خواند. ایشان هم این مشهور را قبول می‌کنند. می‌فرمایند مشهور اینست الاّ اینکه «لكن الأقوى جوازه فیهما خصوصا فی الصورة المذكورة»، یعنی پیش از ظهر نافله‌ها را می‌خواند و بعد نمازظهر و عصر را می‌خواند. مخصوصاً آنجا که ببیند اگر نافله‌ها را قبل از وقت نخواند، بعد هم نمی‌تواند بخواند، ‌بنابراین نافله‌ها را قبل می‌خوند؛‌ چنانچه سابقاً گفتیم که می‌تواند در راه هم بخواند. مرحوم سید «رضوان‌الله‌تعالی‌علیه» ‌این را فرمودند و سیرۀ بزرگان نیز همین است و چون شانزده رکعت نافلۀ ظهر و عصر را نمی‌توان با جماعت خواند و مردم حاضر نیستند و شرکت نمی‌کنند، لذا نماز ظهر و عصر را پشت سر هم می‌خواند و نوافل را یا به تنهایی در مسجد می‌خواند یا اینکه در راه می‌خواند یا سواره و در اتومبیل می‌خواند و رکوع و سجده هم ندارد و الفاظ را می‌گوید.

مشهور راجع به اینکه در راه بخواند و راجع به امام جماعت، فتوا می‌‌دهند که اگر امام جماعت نمی‌تواند نافله‌های ظهر و عصر را بخواند، نماز ظهر و عصر را بخواند و روی قاعده نافله‌هایش تمام شده، چون وقتش تمام شده و مستحب است که بعد نشسته یا در راه بخواند و وقتی در راه می‌خواند فقط با مردم حرف نمی‌زند.

مرحوم آقای زنجانی «رضوان‌الله‌تعالی‌علیه» در مدرسه فیضیه نماز ظهر و عصر را می‌خواندند و بعد از همان مدرسه شروع به نوافل می‌کردند و تا به خانه می‌رسیدند نوافل ظهر و عصر را می‌خواندند. این فتوای مشهور و فتوای مسلّم در روایات است و روایات فراوانی داریم که نافله را بخوان، هرطور که می‌خواهی بخوان. اگر به جا بخوانی، خیلی عالیست. هشت رکعت نافلۀ ظهر قبل از ظهر و در وقت و نافلۀ عصر نیز قبل از نماز عصر با ترتیب و ایستاده باشد وگرنه هر دو را بعد از نماز عصر بخوانید یا اگر نمی‌توانید در راه بخوانید و یا سواره بخوانید.

بنابراین همۀ اینها جایز و قول مشهور است. در اینجا تهافتی هست و قبلاً می‌فرمودند نافلۀ ظهر و عصر را قبل وقت بخوانی جایز است و اینجا می‌فرمایند نافلۀ ظهر و عصر را حتماً باید بعد زوال بخوانی و الاّ جایز نیست و یا لاأقل نماز بخوان بدون اینکه نیت ادا و قضا کنی.

و صلّی الله علی محمد و آل محمد