أَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي.

الثانی: الذكر، والأحوط اختيار التسبيح من أفراده مخيرا بين الثلاث من الصغرى وهي «سبحان الله» وبين التسبيحة الكبرى «وهي سبحان ربى العظيم وبحمده»، وأن كان الأقوى كفاية مطلق الذكر من التسبيح أو التحميد أو التهليل أو التكبير بل وغيرها بشرط أن يكون بقدر الثلاث الصغريات، فيجزئ أن يقول: «الحمد لله» ثلاثا أو «الله أكبر» كذلك أو نحو ذلك.

شرط دوم در رکوع که بنا شد ما بگوئیم شرط اول در رکوع است و بگوئیم شرط اول مرحوم سیّد، شرط نیست بلکه محقّق شرط است. علی کل حال، واجب است که در رکوع، ذکر بگوئیم. می­فرماید أحوط استحبابی اینست که یا بگوید «سبحان الله، سبحان الله، سبحان الله» و یا بگوید «سبحان ربّی العظیم و بحمده». بعد می­فرماید اما أقوی اینست که هر ذکری در رکوع بگوید، کفایت می­کند؛ اما به شرط اینکه به مقدار «سبحان الله، سبحان الله، سبحان الله» باشد. حال در رکوع سه مرتبه بگوید «الله اکبر» و یا در رکوع، سه مرتبه بگوید «الحمدلله»؛ و هر ذکری کفایت می­کند.   

این مسئله مشهور در میان أصحاب است. الآن هم می­دانید و دیده­اید که در رساله­های عملیه به همین طور گفته شده است. در رساله­های عملیه هم آمده که در رکوع سه مرتبه بگوید «سبحان الله، سبحان الله، سبحان الله» و یا یک مرتبه «سبحان ربی العظیم و بحمده» بگوید. بعد هم می­فرماید که غیر از این دو ذکر، هر ذکری را انتخاب کنید، اشکال ندارد؛ اما به شرط اینکه آن ذکرها به مقدار ذکر «سبحان الله» یا «سبحان ربی العظیم و بحمده» باشد.

مسئله از نظر أقوال شهرت بسزایی دارد و از نظر روایات هم، روایات صحیح السند و ظاهرالدلاله بر گفتۀ مرحوم سیّد هست.

الکافی، جلد 3، صفحه 329:

صحیحه هِشَامِ بْنِ اَلْحَكَمِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ : مَا مِنْ كَلِمَةٍ أَخَفَّ عَلَى اَللِّسَانِ مِنْهَا وَ لاَ أَبْلَغَ مِنْ سُبْحَانَ اَللَّهِ قَالَ قُلْتُ يُجْزِئُنِي فِي اَلرُّكُوعِ وَ اَلسُّجُودِ أَنْ أَقُولَ مَكَانَ اَلتَّسْبِيحِ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ وَ اَللَّهُ أَكْبَرُ قَالَ: نَعَمْ كُلُّ ذَا ذِكْرُ اَللَّهِ قَالَ قُلْتُ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ قَدْ عَرَفْنَاهُمَا فَمَا تَفْسِيرُ سُبْحَانَ اَللَّهِ قَالَ أَنَفَةٌ لِلَّهِ أَ مَا تَرَى اَلرَّجُلَ إِذَا عَجِبَ مِنَ اَلشَّيْءِ قَالَ سُبْحَانَ اَللَّهِ .

ظاهراً «لا إله إلّا الله» به مقدار سه تا «سبحان الله» هست. حال اگر بخواهد الله اکبر بگوید، یکی و دو تا کم است و بگوید «الله اکبر، الله اکبر، الله اکبر»، آنگاه به مقدار سه تا سبحان الله است و کفایت می­کند.

روایت 1 از باب 5 از أبواب الرکوع، وسائل الشیعه، جلد 6، صفحه 302:

صحیحه عَنْ مِسْمَعٍ أَبِي سَيَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: يُجْزِيكَ مِنَ اَلْقَوْلِ فِي اَلرُّكُوعِ وَ اَلسُّجُودِ ثَلاَثُ تَسْبِيحَاتٍ أَوْ قَدْرُهُنَّ مُتَرَسِّلاً وَ لَيْسَ لَهُ وَ لاَ كَرَامَةَ أَنْ يَقُولَ سُبْحَ سُبْحَ سُبْحَ.

در رکوع و سجده هم می­توانی سه مرتبه بگویی «سبحان الله» و هم می­توانی به اندازۀ سه تا «سبحان الله» ذکر دیگری بگویی. مثلاً در رکوع به جای «سبحان الله، سبحان الله، سبحان الله» بگویی «لا إله الاّ الله».

نظیر این روایتها در أبواب رکوع چند روایت هست که طبق فتوای مشهور یا گفتۀ مشهور و طبق آن روایتها گفتند در رکوع و سجده می­توانی یک مرتبه ذکر صغیر را بگویی و سه مرتبه «سبحان الله، سبحان الله، سبحان الله» را بگویی و یا یک مرتبه ذکر کبیر را بگوئی «سبحان ربی العظیم و بحمده» و یا به اندازۀ آن ذکرها، ذکر بگویی. مثلاً به جای «سبحان ربی العظیم و بحمده» بگویی «سبحان ربی الاعلی و بحمده» و یا در سجود به جای «سبحان ربیّ الاعلی و بحمده» بگویی «سبحان ربی العظیم و بحمده»؛ و یا در رکوع و سجدتین به جای «سبحان الله» و یا «سبحان ربی الاعلی و بحمده»، در هر سه جا سه تا صلوات بفرستید. یعنی در رکوع یک صلوات بفرستد و در سجدۀ اول و دوم هم دو صلوات بفرستد؛ لذا در رکوع و سجدتین به جای «سبحان الله، سبحان الله، سبحان الله»، سه مرتبه صلوات می­فرستد. بنابراین روایتها صحیح­السند و ظاهرالدلاله است و در مسئله از نظر فقهی اشکالی نیست؛ اما مسئله مشکل شده از این جهت که شهرت بسزایی در میان متشرعه پیدا کرده است، به اندازه­ای که اگر ببینند یک امام جماعت در رکوعش گفت «الحمدلله، الحمدلله، الحمدلله»، آنگاه می­گویند اشتباه کرده است و او را تنبّه می­دهند. حتی در میان خواص هم دیده نمی­شود که یک امام جماعتی در رکوع به جای «سبحان ربی العظیم و بحمده» بگوید «سبحان ربی الأعلی و بحمده». حتی دیدید که در رساله­ها می­گویند اگر در سجده بگوید «سبحان ربی العظیم و بحمده»، ذکر را تکرار کند و بگوید «سبحان ربی الأعلی و بحمده». شهرت در میان عموم متشرّعه، چه عامه و چه خاصّه، اینست که ذکر رکوع «سبحان ربی العظیم و بحمده» است. یا ذکر رکوع «سبحان الله، سبحان الله، سبحان الله» است. ذکر سجده هم «سبحان ربیّ الأعلی و بحمده» و یا «سبحان الله، سبحان الله، سبحان الله» است. حتی به اندازه­ای که خیلی اوقات به من ایراد شده که چرا در وقتی گفتی «سبحان ربی العظیم و بحمده»، صلوات هم فرستادی و جای صلوات در رکوع نیست. رکوع جای «سبحان الله، سبحان الله، سبحان الله» است، حال یا سه مرتبه یا هفت مرتبه و یا نه مرتبه.

این قول مشهور است به اندازه ای که صرف گفتن مرحوم سیّد به احتیاط مستحبی، این استیحاش را برنمی­دارد.

دیروز به شما می­گفتم یک فکری در این مسئله بکنید، راجع به این استیحاش متشرعه بین عموم مردم و بین خواص. مثلاً الان اگر امام جماعتی در رکوع یا سجده­اش بگوید «الحمدلله، الحمدلله، الحمدلله» و بلند شود؛ مردم این نماز را باطل می­دانند؛ مگر اینکه مسئله بدانند. آنگاه می­گویند فقها در رساله­ها نوشتند که می­توانی سه تا «سبحان الله» بگویی و یا به مقدار سه تا «سبحان الله»، ذکر بگوئی. بالاخره این استیحاش هست و این از شهرت پیدا شده است. یعنی شنیده نشده و نوشته نشده که پیغمبر اکرم و یا یکی از ائمۀ طاهرین «سلام­الله­علیهم» در رکوعشان سه مرتبه گفته باشند «لا إله الّا الله»؛ و یا خواص در رکوع و سجودشان یک مرتبه اکتفا کرده باشند به یک صلوات.

قول، ولو از نظر روایت و فتوا قویست، اما وقتی در عمل بیاییم، می­بینیم یک قول شاذی است که حتی همان مفتی که در رساله نوشته می­توانی در سجده سه مرتبه بگویی «الله اکبر» و یا پنج مرتبه بگویی «الله اکبر» که یقین کنی به اندازۀ سه مرتبه «سبحان الله» است، کفایت می­کند. و یا خود مفتی که در رساله نوشته کفایت می­کند، مسلّم شما تا حال نشنیدید که فقیهی ولو بخواهد نماز را یاد مردم بدهد، وقتی به رکوع می­رسد بگوید «سبحان ربی العظیم و بحمده» و یا «سبحان الله، سبحان الله، سبجان الله» و وقتی به سجده می­رود «سبحان الله، سبحان الله، سبحان الله» بگوید و اگر بخواهد اذکار دیگری که وارد شده، بگوید، بعد از اینهاست. مثلاً شما تا حال شده که در رکعت آخر بگویید «یا لطیف إرحم عبدک الضعیف»، بدون اینکه سه مرتبه «سبحان الله» را بگویید. قطعاً در جلسۀ ما پیدا نمی­شود کسی که در نمازهایش یک مرتبه در رکعت آخر که مستحب است که بعد از «سبحان الله، سبحان الله، سبحان الله» و بعد از صلوات بگوید «یا لطیف إرحم عبدک الضعیف» و همۀ اینها را رها کند و در رکعت آخر فقط بگوید «یا لطیف إرحم عبدک الضعیف». یا ذکر «یا خیر المسئولین و یا خیر المعطین» تا آخر.

قول، از نظر عمل، شاذ است و نمی­دانیم از کجا پیدا شده است. اگر کسی بگوید سیره از پیغمبر اکرم و ائمۀ طاهرین همین است که باید «سبحان الله، سبحان الله، سبحان الله» و یا «سبحان ربی العظیم و بحمده» بگوید و یا به مقدارش ذکر بگوید. این گفته شده اما عملشان این نبوده که غیر از «سبحان الله» یا «سبحان ربی الاعلی و بحمده» به یک ذکر کثیر اکتفا کنند. مثلاً بعضی اوقات شما در سجدۀ آخر یکی دو دقیقه دعا و ثنا می­کنید، برای خودتان و برای دیگران و برای زنده ها و مرده ها، اما نداریم کسی را که به همین دعاها اکتفا کند بدون اینکه «سبحان الله، سبحان الله، سبحان الله» در آن باشد. و این احتیاط مرحوم سیّد، اگر احتیاط واجب بود، خیلی خوب بود، اما اصلاً چرا این قضیه اینطور شده است که بین عامه و خاصه و مخصوصاً بین عوام مردم که در نماز یاد گرفتند در رکوع و سجده بگویند «سبحان الله، سبحان الله، سبحان الله» و یا بگویند «سبحان ربی العظیم و بحمده». اما یک جا داریم که عوام مردم ولو مسئله دان، در سجده اکتفا کرده باشند به ذکر «یا لطیف إرحم عبدک الضعیف»؛ و یا اکتفا کرده باشند به سه مرتبه «لا إله الاّ الله». لذا مسئله برای من مسئلۀ مشکلی شده است و باید بگوئیم در رکوع و سجده باید ذکر مشهور در میان عامه و خاصه باشد و هرچه بخواهید زیادتر باشد. در نمازهایی که از پیغمبر اکرم و ائمۀ طاهرین «سلام­الله­علیهم» نقل می­کنند؛ مثلاً امام صادق «سلام­الله­علیه» بعضی اوقات شصت مرتبه می­گفتند «سبحان ربی العظیم و بحمده». و اما روایتی نداریم که حتی در نماز مستحبی اکتفا کرده باشند به ذکر غیر «سبحان الله». گفتنی داریم اما وقتی به عمل برسیم، می­بینیم که در عمل همه و حتی عامّه و خاصه، بعضی اوقات زیاد ذکر را تکرار می­کنند، اما از نمونۀ خود «سبحان الله» یا از نمونۀ «سبحان ربی العظیم و بحمده» و یا «سبحان ربی الاعلی و بحمده» است؛ و اما مثلاً تا حال یکی از شما این کار را نکردید که وقتی در نماز صبح به رکوع رفتید، بگوئید «الله اکبر الله اکبر الله اکبر» و بلند شوید و بعد هم در سجده به جای «سبحان الله» یک صلوات بفرستید و بنشینید و در سجدۀ دوم بگویید «یا لطیف إرحم عبدک الضعیف، یا خیر المسئولین و یا خیرالمعطین» و سبحان الله را نگوئید؛ درحالی که این فتواست، اما کسی یا اکتفا نکرده و یا جرئت اکتفا ندارد. حال از شما تقاضا دارم باز روی این مسئله فکری کنید و این شبهه را حل کنید. شبهه از نظر فقهی خیلی ظاهر است اما وقتی برسیم به عمل، می­بینیم تهافتی بین عمل و گفتار است.

صلّی الله علي محمّد وَ آل محمّد