أَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي.

بحث دربارۀ واجبات سجده بود و هفت واجب را مباحثه کردیم. مباحثۀ امروزمان راجع به مورد هشتم از واجبات سجده است.

الثامن: وضع الجبهة على ما يصح السجود عليه من الارض وما نبت منها غير المأكول والملبوس على ما مر في بحث المكان.

جای پیشانی باید روی زمین باشد، و روی چیزی که روئیده از زمین نباشد، خوردنی از زمین نباشد و سابقاً در مکان نمازگزار صحبت کردیم.

یک مسئله باقی مانده که مرحوم سیّد که بناست فشرده صحبت کنند، آن جمله را هم فرموده باشند و اما نفرمودند؛ و اینست که جای سجده باید از زمین باشد و غیر زمین، سجده ندارد؛ اما همان زمین هم باید مأکول نباشد، باید ملبوس نباشد، باید معدنی هم نباشد. لذا سجده کردن بر چیز خوراکی، مثلاً سجده کردن بر خیار، جایز نیست. سجده کردن بر پارچه، که بافتنی یا پنبه­ای باشد، جایز نیست. سجده کردن بر چیزهای معدنی هم، مثل طلا و نقره وامثال اینها، جایز نیست؛ و دربارۀ هر سه، مفصل صحبت کردند و ما دربارۀ معدن، که مرحوم سید می­گفتند حتی مثل آجر که پخته است، جزء معدن می­شود و سجده کردن بر آن جایز نیست؛ و ما می­گفتیم موزائیک هم جایز است، بلکه آنچه جایز نیست، معدن است، مانند کاشی. آنجا بحث مفصلی بود و در اینجا مرحوم سیّد آن را ساقط کردند. باید فرموده باشند: «الثامن: وضع الجبهة علی ما یصح السجود علیه من الأرض و ما نبت منها»، مثل علف و بته. بعد هم باید فرموده باشند: «غیر المأکول و الملبوس و المعدن علی ما مر فی بحث المکان».

مسئله واضح است و اگر در اینجا اسمی نیاوردند، در باب مکان نمازگزار مفصل صحبت کردیم.

التاسع: طهارة محل وضع الجبهة.

این را هم در مکان مصلی صحبت کردیم که جای ایستادن برای نماز، اگر نجس باشد اما خشک باشد؛ مثلاً فرش نجس است اما خشک است، ایستادن روی آن و نماز خواندن جایز است؛ و اما آنجا که سر می­گذارد، باید پاک باشد، مُسری باشد یا نباشد. این را هم مفصل در باب مکان نمازگزار صحبت کردیم.

العاشر: المحافظة على العربية والترتيب والموالاة في الذكر.

این بحث هم در چند جا مباحثه شد و مرحوم سیّد فرمودند از اول نماز تا آخر نماز، علاوه بر اینکه باید عربی باشد، باید عربی صحیح هم باشد.

مرحوم سید و ما هم تبعا از مرحوم سید می­گفتیم مراعات تجوید واجب نیست و همین که عربی صحیح عرفی باشد، ولو اهل تجوید قبول نداشته باشد، کفایت می­کند. لذا در اینجا که می­خواهند اشاره کنند، می­فرمایند که: «المحافظة علی العربیة». البته باید فرموده باشند «العربیة الصحیحة»، ولو مراعات تجوید نشود، اما عربی صحیح عند اهل اللسان باشد. باید از اول نماز تا آخر نماز ترتیب حفظ شود. اول حمد و بعد رکوع و بعد هم سجده تا آخر. همچنین باید موالات باشد و پی در پی بیاورد. اگر فاصله انداخت، مثلاً بین رکوع و سجده فاصله انداخت به طوری که عرف بگوید این نماز نیست؛ سابقاً گفتیم موالات شرط است اما یک امر عرفی است و نه شرعی؛ و بالاخره باید موالات و طمأنینه باشد. لذا در اینجا می­فرمایند: «المحافظة علی العربیة و الترتیب و الموالات فی الذکر». باید طمأنینه را هم آورده باشند، اما نمی­دانیم چرا آورده نشده است.

این شرایط واجب سجده مسائلی دارد:

مسئله اول اینکه جبهه چیست؟! و اینکه واجب است در سجده جبهه به زمین بیاید، بنابراین جبهه به چه چیز می­گویند؟!

مسئله 1:

الجبهة ما بين قصاص شعر الرأس وطرف الانف الاعلى والحاجبين طولاً، وما بين الجبينين عرضا، ولا يجب فيها الاستيعاب بل يكفي صدق السجود على مسماها، ...

از آنجا که موی سر روئیده می­شود تا بالای دماغ، و از آنجا که بالای ابروست و دو ابروها، را پیشانی می­گویند که ما به آن قرص پیشانی می­گوییم. می­فرمایند هرکجای این پیشانی به زمین آمد، کفایت می­کند.

بعد می­فرمایند:

ويتحقق المسمى بمقدار الدرهم قطعاً، والأحوط عدم الانقص، ولا يعتبر كون المقدار المذكور مجتمعا بل يكفي وإن كان متفرقا مع الصدق، فيجوز السجود على السبحة الغير المطبوخة، إذا كان مجموع ما وقعت عليه الجبهة بقدر الدرهم.

اگر به اندازۀ یک درهم، مثلاً گودی یک کف دست یا به اندازۀ یک ده شاهی الان. بعضی اوقات دیدم مهرهایی می­سازند که خیلی کوچک است. اگر ایشان فرمودند به اندازۀ پشت ناخن هم سر را روی زمین یا مهر بگذارد، کفایت می­کند.

در این باره اختلاف در میان فقهاست و عجب است از مرحوم سید که «قطعاً» را در اینجا می­آورند درحالی که رسمشان نیست که آنجا که اختلافی است، به طور جزم و قطع صحبت کنند. اگر یادتان باشد، گفتم رسم مرحوم سیّد اینست که اگر بعضی از بزرگان حرفی زده باشند، ایشان احتیاط واجب یا مستحبی در آن باره دارند، ولو حرف آن آقا را قبول نداشته باشند. اما در اینجا می­فرمایند به اندازۀ یک درهم یا ده شاهی هم باشد، قطعاً کفایت می­کند؛ درحالی که بعضی گفتند نه، صدق عرفی می­خواهیم و صدق عرفی روی این مهرهایی که خیلی کوچک است و یا کاغذی که به اندازۀ گودی کف دست است، صادق نیست و باید معتنابه باشد. حرف مرحوم سیّد «رضوان­الله­تعالی­علیه» درست است و آن اینست که به اندازۀ ناخن بزرگ شصت و به اندازۀ یک ده شاهی الان و درهم سابق یا دینار سابق، قطعاً و عرفاً کفایت می­کند؛ اما با رسمی که مرحوم سید دارند، نمی­دانم چه شده و چه چیز در نظرشان بوده است! اگر این نکات عروه را در نظر بگیریم، جداً نکات خوبیست، اما نمی­دانم چرا در اینجا این قطعاً آمده است. اگر فرموده بودند: «و یتحقق المسمی بمقدار الدرهم»، بهتر بود.

ولا يعتبر كون المقدار المذكور مجتمعا ...

این هم مسئلۀ مشکلی است. می­فرمایند لازم نیست این درهمی که گفتیم جمع باشد، مثلاً یک مهر کوچک باشد. اگر روی تسبیح دانه­داری باشد که دانه­اش متفرق است، سجده کند، ایشان جدی می­گویند کفایت می­کند.

بل يكفي وإن كان متفرقا مع الصدق، فيجوز السجود على السبحة الغير المطبوخة، إذا كان مجموع ما وقعت عليه الجبهة بقدر الدرهم.

«مع الصدق» را با این جزمی که قبلاً گفتند، قدری تفاوت پیدا می­کند. یعنی مثلاً هفت هشت دانه تسبیح که روی هم به اندازۀ یک درهم است، کفایت می­کند. بنابراین همینطور که روی مهر کفایت می­کند، روی تسبیح هم کفایت می­کند. حال ایشان می‌فرمایند نه، و حواشی بر عروه هم گفتند نمی­شود روی تسبیح سجده کرد، چون دانه­ها متفرق است و هر دانۀ تسبیح به اندازۀ درهم نیست و ولو مجتمعا به اندازۀ درهم است، کفایت نمی­کند.

همچنین می­فرمایند روی تسبیح پخته هم نمی­شود. تسبیحات دو سه قسم است. یک قسمت معدنی است، مثل تسبیحات شیشه­ای یا تسبیحات قیمتی. سجده روی اینها جایز نیست. یک قسمت دیگر پختنی است. در اینجا اختلاف است، بعضیها می­گویند پختنی باشد، جایز نیست و ما گفتیم روی پختنی هم جایز است، لذا این مهرها هم فقط گِل نیست بلکه پختگی فی الجمله دارد تا به این صورت در بیاید. یک صورت هم اینست که پخته نیست، معدن هم نیست، اما متفرّق است؛ مرحوم سیّد جزماً می­فرمایند سجده کردن بر این تسبیح اشکال ندارد. اما انصافاً گفتن اینها مشکل است، ولی نمی­دانم چه شده که ایشان در این مسئلۀ آخر خیلی جزماً این حرفها را دارند و می­فرمایند: «فيجوز السجود على السبحة الغير المطبوخة، إذا كان مجموع ما وقعت عليه الجبهة بقدر الدرهم».

مسئله 2:

يشترط مباشرة الجبهة لما يصح السجود عليه، فلو كان هناك مانع أو حائل عليه أو عليها وجب رفعه حتى مثل الوسخ الذي على التربة إذا كان مستوعبا لها بحيث لم يبقى مقدار الدرهم منها ولو متفرقا خاليا عنه، وكذا بالنسبة إلى شعر المرأة الواقع على جبهتها، فيجب رفعه بالمقدار الواجب، ...

معمولاً مهرها مقداری که روی آن سجده کنند، سیاه می­شود و تغییر می­کند. آیا سجده روی آن جایز است یا نه؟!

در اینجا مرحوم سیّد اشکال می­کنند؛ درحالی که مشهور اینست که باید در جای مهر یعنی جبهه، مانعی نباشد و در خود مهر هم مانعی نباشد و معنای مانع یعنی جرم­دار. کم پیدا می­شود که مهری به اندازه­ای کثیف باشد که جرم بردارد. سیاه شدن غیر از جرم برداشتن است. آن وقتها آرایش پیشانی خانمها را هم می­گفتند. اگر مثل الان کِرِم باشد، طوری نیست و اما اگر کِرِم نباشد بلکه جرم داشته باشد، جایز نیست. اما مرحوم سیّد همۀ اینها را اشکال می­کند. مثال می­زنند که می­گویند مثل اینکه مهر چرکین شده و می­فرمایند سجده روی آن نمی­شود. معلوم می­شود که آن وقتها گاهی پیشانی و یا گونه­ها را تزئین می­کرد. این تزئین، جرم نیست؛ لذا اگر این دو مثال را نزده بودند، خیلی خوب بود. و هیچکدام از اینها مانع نیست. البته اگر مهر سیاه باشد، بد است. دیدیدم در میان مردم که مهرشان سیاه است، این بد است؛ اما باید بگوییم نماز روی آن صحیح است.

می­فرمایند:

بل الأحوط إزالة الطين اللاصق بالجبهة في السجدة الأولى، وكذا إذا لصقت التربة بالجبهة فإن الأحوط رفعها بل الاقوى وجوب رفعها إذا توقف صدق السجود على الارض أو نحوها عليه، وأما إذا لصق بها تراب يسير لا ينافي الصدق فلا بأس به، وأما سائر المساجد فلا يشترط فيها المباشرة للارض.

اگر در اینجا مرادشان گِل باشد، مانع است اما اگر مرادشان خاک باشد، جبهه بعضی اوقات خاک آلود است. مثلاً کار کرده و گرد روی صورتش آمده و پیشانی او خاکی شده است. این مانع نیست و این فرمایش ایشان اگر أحوط مستحبی بود، معلوم است که انسان باید در نماز متزین باشد و اگر در نماز متزیّن نباشد، خوب نیست، اما نمازش صحیح است. مثل امام دوم «سلام­الله­علیه» که وقتی می‌خواستند برای نماز بروند، علاوه بر اینکه شستشو و غسل می­کردند، مثل داماد نماز نو می­پوشیدند و به مسجد وارد می­شود با «يا مُحْسِنُ قَدْ اتاكَ الْمُسى‏ءُ».

صلّی الله علي محمّد وَ آل محمّد