أَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي.

از کلمات مرحوم سید و دیگران استفاده کردیم که نماز باید طبق دستور به نحو تعبّد به جا آورده شود. از اول که می­گوید الله اکبر تا آخر که می­گوید السلام علیکم و رحمة الله و برکاته. و فهمیدیم که همه گفته­اند و مرحوم سید هم فرمودند، لذا اشکالی در مسئله نبود؛ و اینکه به قصد معنا و به اینکه خطابات مخاطب پیدا کند و بالاخره از خوددرآوری نباشد.

مرحوم سیّد در مباحثۀ امروز، تشکیکی کرده­اند؛ لذا در مسئلۀ 5 می­فرماید:

الأحوط أن لا یقصد بالتسلیم التحیّة حقیقة؛ ...

جزم همه و من جمله خود مرحوم سیّد در اینجا تشکیک شده است. ولو اینکه احتیاط هم احتیاط واجب است، اما با آن جزمی که همه و من جمله مرحوم سید داشتند، سازگار نیست. بعد می­فرمایند: نعم لا بأس بإخطار ذلک بالبال،فالمنفرد‎ ‎‏یخطر بباله الملکین الکاتبین حین السلام الثانی، ...

سابقاً در این باره صحبت شد و همه پذیرفتند که خطوری طوری نیست. در وقتی که می­گوید «السلام علیک أیها النبی»، خطاب به پیغمبر نکند اما در دلش خطور بدهد که در محضر پیغمبر اکرم است. لذا در اینجا فتوا می­دهند و به عبارت دیگر می­گویند باید خطوری باشد و حکایتی نباشد. حکایتی هم باید تسلیم و تعبد باشد، اما اینکه توجه به معانی کند، مثل اینکه نماز با حضور قلب می­خواند و توجه دارد که در محضر خداست. معمولاً مردم که نماز می­خوانند در دلشان خطورات رنگارنگی دارند. این از نظر فضیلت تفاوتها دارد اما تصورات و خطورات ضرر به اصل مسئله نمی­زند. حال مرحوم سید می­خواهند برای خطورات مصداق درست کنند، لذا می­فرمایند: «نعم لا بأس بإخطار ذلک بالبال،فالمنفرد‎ ‎‏یخطر بباله الملکین الکاتبین، والإمام یخطرهما مع المأمومین، و المأموم یخطرهم مع الإمام، وفی «السلام علینا وعلی عباد اللّٰه ‏‎ ‎‏الصالحین» یخطر بباله الأنبیاء و الأئمّة و الحفظة»؛ در وقتی که می­گوید «السلام علینا و علی عبادالله الصالحین» یا می­گوید «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته»، آن دو ملکی را که موکل او هستند، به دلش خطور دهد که شما دو ملک که حاضرید و کاتب نامۀ عمل من هستید، «السلام علیکم» مربوط به شما باشد. یا در وقتی که می­گوید «السلام علیکم» خطور به دل دهد یعنی مأمومین که اقتدا کردند. یا وقتی که می­گوید «السلام علینا...» اراده کند پیامبرها یا ائمۀ طاهرین را و یا اراده کند ملائکه­ای را که حافظ او هستند.

مسئله 6:

یستحبّ ‏‏للمنفرد و الإمام الإیماء بالتسلیم الأخیر إلی یمینه ‏‎ ‎‏بمؤخّر عینه أو بأنفه أو غیرهما علی وجه لا ینافی الاستقبال، و أمّا المأموم فإن‎ ‎‏لم یکن علی یساره أحد فکذلک، و إن کان علی یساره بعض المأمومین فیأتی‎ ‎‏بتسلیمة اخری مومئاً إلی یساره، و یحتمل استحباب تسلیم آخر للمأموم بقصد‏‎ ‎‏الإمام فیکون ثلاث مرّات.‏

وقتی می­گوید «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته»، چشمکی به طرف راست کند و اراده کند کسانی را که با او نماز می‌خواندند. مثلاً امام جماعت اراده کند مأمومین را.

این مسئلۀ پنجم و ششم مرحوم سید «رضوان­الله­تعالی­علیه» است و روایتی اینگونه نداریم، اما مرحوم صدوق در من لا یحضر عین این عباراتی را که مرحوم سید گفته، به نحو مرسل فرمودند. مرحوم سیّد هم متابعت کرده به قاعدۀ تسامح در ادلّۀ سنن به آنچه مرحوم سید فرموده است.

روایتی داریم که می­گوید وقتی پیغمبر اکرم به معراج رفتند، (قوب قوسین أو أدنی)، خدا به پیغمبر سلام کرد و گفت «السلام علیک أیها النبی». بعد پیغمبر جواب داد و گفت «السلام علینا و علی عبادالله الصالحین»، سلام بر عترت، سلام بر مسلمانها. خدا هم فرمود: «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته»، یعنی هرچه گفتی درست است.

این روایت، روایت شیرینی است و از نظر سند هم بهتر از روایت صدوق است و علی کل حال، چه حرف صدوق و حرف مرحوم سید و چه این روایت شیرین اینست که همه باید خطوری باشد، یعنی در دل بگذراند؛ و اما اگر بخواهد نماز را به عنوان تحیت بخواند، نماز باطل است؛ برای اینکه کلام آدمی است و نماز تعبد است و به راستی «السلام علیک أیها النبی» ولو اینکه معلوم باشد، اما معنای «السلام علینا و علی عبادالله الصالحین، السلام علیکم و رحمة الله و برکاته» معلوم نیست و روایات فراوانی داریم که این روایتها هم دلیل بر اینست که اگر بخواهد غیر از تعبد، کاری بکند، تحیت نباشد؛ اما اگر بخواهد خطور به دل دهد، بهترین راه اینست که مثلاً توجه به پیغمبر اکرم کند. یعنی وقتی می­گوید «السلام علینا و علی عبادالله الصالحین» توجه به تشیع و توجه به عترت کند و در وقتی که می­گوید «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته» توجه به تشیع کند. ولی علی کل حال، هرچه در دل خطور دهد، طوری نیست؛ حرف سید باشد، طوری نیست. این روایت هم باشد، طوری نیست؛ اما من خیال می­کنم که بهترین چیزها اینست که اصلاً خطور نباشد. یعنی از وقتی می­گوید الله اکبر تا وقتی که می­گوید «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته»، توجهش صد درصد به خدا باشد و هیچ چیز در دل خطور نکند. راجع به معانی نماز هم از اول تا آخر، چنین باشد. پس خطوری باشد، اما تحیتی و ارادۀ معنا نباشد و اگر بخواهد ارادۀ معنا کند، نماز باطل است. مرحوم سید فرمودند و در اینجا که احتیاط می­کنند، تناقض در کلامشان است. بنابراین بهترین راه همین است که عوام مردم نماز می­خوانند. یعنی معمولاً عوام مردم که نماز می­خوانند، مثلاً می­گویند دو رکعت نماز می­خوانم قربة الی الله، الله اکبر. حمد و سوره را به عنوان این می­خوانند که جزء نماز است. در رکوع نیز خم شدن یک تعبد باشد و گفتن «سبحان ربی العظیم و بحمده» یک تعبد باشد و بلند شود چون خدا گفته بلند شو  بایست و بدن آرام گیرد و بگو «سمع الله لمن حمده» و در اینها متابعت از خدا باشد. بعد به سجده رود و هفت موضع به سجده برسد. اگر تمام دنیا بخواهند جمع شوند و بگویند این هفت موضع به چه علت است، نمی­توانند. فکر این حرفها را عموم مردم ندارند تا آخر که بگوید «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته» هیچ خطوری به دل ندارند به جز نماز خواندن و به جز این امر تعبّد. شاید اگر مرحوم سید فرموده بودند که تحیت در سلام، قصد معنا در مابقی نماز جایز نیست و از اول نماز تا آخر نماز، خوب است که تعبّد باشد و خطوری هم خوب است اما بهتر است که نباشد، آنگاه بهتر بود؛ اما مرحوم سید به خاطر این روایت مرحوم صدوق و با تسامح در ادلۀ سنن، این دو فرع را در کنار هم فرمودند.

ایشان فرمودند: «نعم لا بأس بإخطار ذلک بالبال»، یعنی خطوری طوری نیست و از اول نماز تا آخر نماز در نماز نباشیم و تصورات و تخیلاتی داشته باشیم، طوری نیست. اما دوباره فرمودند: «فالمنفرد ‏‎ ‎‏یخطر بباله الملکین الکاتبین»، از جزمی که ایشان دارند، معلوم می­­شود که عمل کرده به روایت مرحوم صدوق در من لایحضر. باز می­فرمایند: «و المأموم یخطرهم مع الإمام، وفی «السلام علینا وعلی عباد اللّٰه ‏‎ ‎‏الصالحین» یخطر بباله الأنبیاء و الأئمّة و الحفظة». بعد در مسئله ششم می­فرمایند: «یستحبّ ‏‏للمنفرد و الإمام الإیماء بالتسلیم الأخیر إلی یمینه ‏‎ ‎‏بمؤخّر عینه أو بأنفه أو غیرهما علی وجه لا ینافی الاستقبال»، چشمکی به طرف راست کند یا با دماغ اشاره کند یا با دست اشاره کند. این راجع به امام است. همچنین می­فرمایند: «و أمّا المأموم فإن‎ ‎‏لم یکن علی یساره أحد فکذلک، و إن کان علی یساره بعض المأمومین فیأتی‎ ‎‏بتسلیمة اخری مومئاً إلی یساره، و یحتمل استحباب تسلیم آخر للمأموم بقصد‏‎ ‎‏الإمام فیکون ثلاث مرّات». مثل اینکه دیدیم بعضی از آقایان که در مسئله واردند، در وقتی که می­گویند «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته» اشاره­ای به طرف راست می­کنند و دوباره می­گویند «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته» و اشاره به طرف چپ می‌کنند و بار سوم می­گویند «السلام علکیم و رحمة الله و برکاته» و از نماز خارج می­شوند. البته همۀ اینها خطوری است و نه به قصد معنا. اگر خطوری باشد، خوب است و اگر قصد معنا باشد، نماز باطل است.

من خیال می­کنم که ما به مردم یاد دهیم همینطور که نماز می­خوانید. مثلاً اول نماز می­گویید دو رکعت نماز می­خوانم قربة الی الله، الله اکبر تا آخر نماز که می­گویید «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته» و این اختلافاتی که از روایات ضعیف السند گفته شده، قانون تسامح در ادلۀ سنن می­گوید طوری نیست اما باید به این مطلب توجه داشته باشیم که همۀ اینها باید خطوری باشد و نه حکایتی. همۀ اینها باید در حالی که قصد بیرون رفتن از نماز می­کند با «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته»، بر دلش بگذراند که سلام بر شما مأمومینی که با شما نماز می­خوانم.

این خلاصۀ حرف است و خودشان هم در مسئله گیرند، اما با اینکه من عرض می­کنم هیچکدام گیر نیستند؛ لذا از حکایتی و خطوری، مرحوم شهید در مدارک هم آوردند. مدارک یک دوره فقه خیلی بالاست و در مدت کوتاهی در وضع خفقانی نوشته شده که مرحوم شهید دوم هر ساعت احتمال مرگ می­داد اما این مدارک را نوشت و چون برای خدا بود، خدا به او کمک کرد و توانست در آخر عمر یک دوره فقه بسیار موجز و خوب بنویسد.

درس اخلاق:

درس اخلاق دربارۀ دعا و راز و نیاز با خدا بود. از بحثها فهمیدیم که بالاترین عبادات و بالاترین چیزها عندالله، دعاست. (ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ)؛ آیه­ای در قرآن نداریم که اینقدر روی آن تأکید شده باشد. بنابراین دعا کنید. به جای اینکه بگوید اگر دعا نکردی، فرموده اگر استکبار کردی و به جای اینکه بگوید دعا نخواندی، گفته عبادت نکردی؛ رفتن به جهنم با ذلت است؛ لذا باید اهل دعا باشیم، مخصوصاً دعای به غیر. امام حسن «سلام­الله­علیه» می­فرمودند مادرم در شب جمعه­ای از اول شب تا به صبح دعا کرد، اما ندیدم یک دعا به خودمان بکند و همیشه دعای به غیر می­کرد. صبح سوال کردم و حضرت زهرا فرمود عزیزم! «الجار ثمّ الدّار»، دعای به غیر کنید.

تقاضا دارم در این اوضاع نابسامان و در این اوضاع خطرناک دعا کنید که انشاء الله مردم دل خوش و شادی داشته باشند و انشاء الله رفع گرفتاریها باشد.

دعا، خیلی عالیست، اما بعضی از دعاها مستجاب نیست. هرچه راز و نیاز هم بکند، فایده ندارد. اول کسی که دعایش مستجاب نیست، کسی است که غیبت کند. (وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا ۚ أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ)، مرده خوری نکن و پشت سر مردم حرف نزن و از پشت سر مردم آبروریزی نکن. در روایات هست کسانی که غیبت می­کنند، دعایشان مستجاب نیست.

دستۀ دوم افرادی که شایعه پراکنی می‌کنند. قرآن می­فرماید گناهش خیلی بزرگ است (وَتَقُولُونَ بِأَفْوَاهِكُمْ مَا لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ وَتَحْسَبُونَهُ هَيِّنًا وَهُوَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمٌ)؛ ما بارها و بارها به یکدیگر می­رسیم و رسم چنین شده که احوالپرسی می­کنند و بعد می­گویند چه خبر! یعنی چه شایعه­ای داری. قرآن می­فرماید: (وَهُوَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمٌ).

قضیۀ افک هم می­رسد به آنجا که می­فرماید بعضی اوقات این شایعه پراکنی، اسلام را در مخاطره می­اندازد. بعضی اوقات این شایعه پراکنی مربوط به ائمۀ طاهرین می­شود. کسی که ندانسته چیزی بگوید و آنکه می­شنود، هر دو دعایشان مستجاب نمی‌شود.

دستۀ سوم افرادی هستند که تهمت بزنند. یعنی می­داند دروغ است اما می­گوید و بعضی اوقات قربة الی الله هم می­گوید. جرداق در کتاب امام علی جملۀ خوبی دارد. می­گوید بعضی اوقات می­رسد به آنجا که انسان ولی خدا را در خانۀ خدا می­کشد، قربة الی الله. و گناه تهمت از نظر قرآن بالاتر از آدم کشی است، (وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ).

دستۀ چهارم کسانی که زخم زبان و توهین به افراد کنند. گناه از همه بالاتر، اینست که دل کسی را بشکنند و آبروی کسی را ببرند و بالاخره آبروریزی کنند. گناهش به اندازه­ای بزرگ است که (مَنْ أَهَانَ لِي وَلِيّاً فَقَدْ بَارَزَنِي بِالْمُحَارَبَةِ).

امام صادق «سلام­الله­علیه» می­فرماید مراد از ولی در اینجا شیعیان ماست. اگر آبروی شیعه­ای را بریزند و اگر اهانت به شیعه­ای بکنند و اگر شیعه­ای را در میان مردم کوچک کنند، جنگ با خداست. علی کل حال اگر بخواهیم دعایمان مستجاب شود، باید غیبت در کارمان نباشد، شایعه پراکنی در زندگی­مان نباشد و تهمت در زندگی­مان نباشد و همچنین اهانت در زندگی­مان نباشد؛ آنگاه خدا خدا کردن اثر خودش را می­گذارد.

امیدوارم شما عزیزان که اهل دل هستید، با دعا و راز و نیاز با خدا، بتوانید این مشکلی که برای ملت جلو آمده است، رفع کنید و سختیها مبدل به آسانی شود و تاریکیها مبدل به نور شود و بالاخره ناراحتیها مبدل به خوشی و راحتی شود. ان‌شاءالله

صلّی الله علي محمّد وَ آل محمّد