أَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي.

الحادی عشر: الشک فی رکعات الثنائیة والثلاثیة والأولیین من الرباعیة على ما سیأتى.

از چیزهایی که نماز را باطل می­کند شک در نماز دو رکعتی واجب مانند نماز صبح و شک در رکعات نماز سه رکعتی مثل نماز مغرب و شک در دو رکعت اول نماز چهار رکعتی، مثل نماز ظهر و عصر و عشا.

مطلب یقینی است اما خیلی حرف دارد که ان شاء الله به زودی در باب شکیات صحبت می­شود که نماز نافله شک بردار است، هرکجا باشد، و نباید اعتنا به شک کرد اما در نماز واجب، چه نماز صبح و چه نماز قضا، در رکعات شک بردار نیست. اگر کسی در نماز صبح شک کند که رکعت اول است یا دوم، نمازش باطل است.

اخباری یک قاعدۀ کلی دارد و به جای تفصیلهای ما که بیست و یک یا بیست و دو قسمت شک داریم، او می­گوید: «اذا شککت فابن علی الأقل». یعنی با استصحاب جلو آمده است. چه در نماز مستحب و چه در نماز واجب، یعنی همۀ نمازها شک بردار است و مشکل هم ندارد و اگر در نماز سه رکعتی نمی­دانی رکعت اول یا دوم هستی، بگو اول است. یا در نماز سه رکعتی اگر نمی­دانی رکعت دوم یا سوم است، بگو رکعت دوم است. یا در نماز چهار رکعتی نمی­دانی تشهد اول یا تشهد دوم است، پس بگو تشهد اول است. یک قاعده است که «اذا شککت فابن علی الأقل».

در مقابل، اصولی یعنی علما و بزرگان و قدما و متأخرین و متأخر متأخرین و من جمله مرحوم سید در عروه می­گوید: «اذا شککت فابن علی الأکثر» اما نه در همه جا بلکه شرط دارد. اما در مقابل اخباری که می­گوید «اذا شککت فابن علی الأقل» و کار را تمام کرده، شیعه یعنی اصولی و علما می­گویند یک قاعدۀ کلی هست که «إذا شکتت فابن علی الأکثر»؛ مثلاً در یک دو و سه بنا را بر سه بگذار.

اما چیزی که در نماز باید به جا بیاوری، بعد از نماز به جا بیاور. مثلاً در شک دو و سه بعد از اکمال سجدتین، بنا را بر سه بگذار و نماز را بخوان تا تمام شود و بعد از نماز یک رکعت نماز بخوان تا یقین کنی که چهار رکعت خواندی. «إذا شککت فابن علی الأکثر»، اما بعد از نماز مشکوک را بیاور. یا اگر شک بین دو و چهار کردی بعد از اکمال سجدتین، بگو چهار رکعت خواندم و سلام نماز را بده و اما بعد از نماز دو رکعت نماز ایستاده بخوان و مشکوک را بلا فاصله به جا بیاورد. دو را یقین داری و سلام بده و بعد هم دو رکعت دیگر اضافه کن تا یقین کنی که چهار رکعت خواندی.

اما «اذا شککت فابن علی الأکثر» در همه جا نیست. در نماز صبح شک یک و دو در هرکجا باشد، نماز باطل است. همچنین در نماز مغرب در هرکجا باشد، نماز باطل است. در نماز چهار رکعتی، اگر در در رکعت اول و دوم شک کنی، نماز باطل است و باید نماز را رها کنی و نماز دیگری بخوانی. این یک بحث مفصل در فقه ماست و انشاء الله به زودی بحث شکیات و سهویات و ظنیات را شروع می­کنیم. لذا طول و تفصیلی که فقها در کتابها راجع به شکیّات و سهویات و ظنیّات دارند، اخباریها همۀ آنها را حذف کردند و یک استصحاب آوردند و قاعدۀ کلی در همه جا، چه در رکعات و چه در افعال و چه در اقوال اینست که «إذا شککت فابن علی الأقل». مثلاً نمی­دانی یک سجده یا دو سجده، پس بگو یکی. یا اگر نمی­دانی رکعت اول یا دوم هستی، بگو رکعت اول است. فرقی هم بین نماز صبح و نماز مغرب و عشا و ظهر و عصر هم نیست. لذا این مسئلۀ شکیات و سهویات و ظنیات مربوط به فقهاست، اما اخباریها و البته اخباریهای داغ، و نه مثل صدوق و صاحب حدائق و امثال اینها، زیرا اینها افرادی هستند که اهمیت فوق العاده به روایات اهل بیت می‌دهند و آن دقت اصولی را ندارند، لذا اسمشان را اخباری گذاشتند و الاّ مثل صدوق، نور چشم همۀ ماست یا مثل صاحب حدائق که انصافاً کتاب حدائق فوق العاده مهم است. کسانی که خودشان را به نام اخباری جا زدند و همۀ روایات را ولو روایات ضعیف السند را حجت می­دانند، طایفه­ای در میان شیعه هستند. اینها می­گویند ما شکیات و سهویات و ظنیات نداریم و «اذا شککت فابن علی الأقل».

اما اصولی یعنی علمای بزرگ از قدماء مثل شیخ طوسی و از متأخرین مثل صاحب جواهر و من جمله صاحب عروه می­گویند ما سهویات و شکیات و ظنیات داریم و باید مفصل درباره­اش صحبت کنیم، اما قاعدۀ کلی اینست که «إذا شککت فابن علی الأکثر». حال که «فابن علی الأکثر» است، باید آن مشکوک را بعد از سلام نماز بیاورید. در شک دو و چهار، او می­گوید بگو دو رکعت و این می­گویند بنا را بر چهار رکعت بگذار. او می­گوید دو رکعت را متصل بخوان اما اصولی می­گوید آن دو رکعت را به عنوان نماز احتیاط به طور جدا بخوان. آنوقت اصولی می­گوید نماز صبح شک بردار نیست و نه «فابن علی الأقل» و نه «فابن علی الأکثر» است. نماز مغرب هم در رکعات شک بردار نیست و دو رکعت اول نماز عشا و ظهر و عصر هم شک بردار نیست و نه «فابن علی الأقل» و نه «فابن علی الأکثر» است، بلکه نماز باطل است. بنابراین مقداری فکر کن و اگر فکرت به جایی نرسید، نماز را رها کن و نماز دیگری بخوان. لذا مرحوم سیّد در اینجا با دو کلمه بحث را تمام کردند و فرمودند:

الحادی عشر: الشک فی رکعات الثنائیة والثلاثیة والأولیین من الرباعیة على ما سیأتى.

این یازدهم چیزی است که از مبطلات نماز است و از اینگونه مبطلات در نماز زیاد است. اخباری در همه جا می­گوید «إذا شککت فابن علی الاقل» و اما اصولی می­گوید «إذا شککت فابن علی الأکثر» اما در رکعتین اخیرتین از نمازهای چهار رکعتی. و اما در رکعت اول و دوم نه فابن علی الأقل و نه فابن علی الأکثر است. در نماز مغرب هم در همۀ رکعات نه فابن علی الأقل و نه فابن علی الاکثر است و نماز باطل است. در نمازهای چهار رکعتی هم فکر کن اگر به جایی نرسیدی، نماز باطل است.

الثانی عشر: زیادة جزء أو نقصانه عمدا إن لم یکن رکناً، ومطلقا إن کان رکنا.

این یک تعبد است از اول تا آخر اما این تعبد یک قاعدۀ کلی دارد و اینکه ارکان آن اگر کم و زیاد شود، شک بردار نیست بلکه جبران‌بردار نیست. مثلا تکبیرة الاحرام را درک کرد و رکوع را ترک کرد و به سجده رفت و به مجرد اینکه سر او به مهر رسید، نمازش باطل است. گفتند پنج جا، نیت و تکبیرة الاحرام و قیام متصل به رکوع و رکوع و سجدتین، از ارکان هستند و کم و زیاد آنها نماز را باطل می­کند، خواه عمداً باشد خواه سهواً باشد و مقداری باید فکر کند و اگر به راستی رکوع نکرده و وقتش گذشته نماز را رها کند و نماز خود به خود شکسته می­شود و نماز دیگری بخواند. و اما اگر این پنج مورد نیست، یک قاعدۀ کلی «رفع مالایعلمون» هست الاّ اینکه تخصیص خورده باشد مانند «لاتعاد الصلاة الاّ من خمس». اما قاعدۀ کلی اینست که اگر رکن نباشد و عمداً ترک نشده باشد بلکه سهواً یا جهلاً یا اضطراراً ترک شده، نماز صحیح است. سابقاً اگر یادتان باشد دربارۀ سهوش مفصل فرمودند و دربارۀ جهلش مرحوم سید نتوانستند فتوا دهند، لذا گاهی می­گفتند جاهل مقصر کالعامد، و بعضی اوقات می­فرمودند جاهل مقصر کالعامد احتیاطاً. بعضی اوقات هم می­فرمودند «الجاهل المقصّر کالساهی»، همینطور که سهو در غیر ارکان نماز را باطل نمی­کند، جهل هم در غیر ارکان نماز را باطل نمی­کند الاّ ما اخرجه الدلیل و اگر یادتان باشد ما این را انتخاب کردیم و ادلۀ فراوانی برای آن آوردیم و گفتیم جاهل مقصر و جاهل قاصر مثل ساهی است و همینطور که ساهی اگر حمد و سوره را رها کند، نمازش درست است، اگر حمد و سوره را غلط هم بخواند، نمازش صحیح است؛ اما به خاطر جهلش کتک دارد و در روز قیامت به او می­گویند چرا غلط خواندی و او می­گوید نمی­دانستم. آنگاه خطاب می­شود که چرا یاد نگرفتی.

تا اینجا همۀ مبطلات نماز را فرمودند و ما در این ده دوازده مورد عرض می­کردیم گاهی این دوازده مورد برمی­گردد بعضی به بعضی دیگر و اصلاً نمی­شود اسمش را مبطل گذاشت و تقریباً از نظر ما شش مبطلات بیشتر نداشتیم و آن شش مبطلات دیگر برگشتش به اینست که یا نماز نخوانده و شرطی از شرایط نماز را نیاورده و یا اینکه اصلاً مبطل نیست.

مسئله 40:

لو شک بعد السلام فی أنه هل أحدث فی أثناء الصلاة أم لا بنى على العدم والصحة.

سابقاً خیلی مفصل در قاعدۀ فراغ صحبت کردند و اگر بعد از نماز شکی کردیم، قاعدۀ فراغ می­گوید نمازت درست است. حتی اگر بعد از نماز شک کرد که سه رکعت به جا آورده یا چهار رکعت یا قدری بالاتر اینکه نماز ظهر را خواند و شک کرد که وضو گرفته یا نه، باید بگوید وضو گرفتم. البته برای نماز عصر باید وضو بگیرد اما قاعدۀ فراغ می­گوید بگو برای نماز ظهر وضو گرفتم.

در این باره مفصل صحبت کردیم، لذا در این جمله یک جملۀ کلی از جزئیات قبل است و الان تکرار است.

مسئله اینست که بعد از نماز نمی­داند دو رکعت خواند یا چهار رکعت، باید بگوید چهار رکعت و اگر نمی­داند وضو گرفته یا نه باید بگوید وضو گرفتم و قاعدۀ فراغ می­گوید بعد از نماز باید بگوید نماز درست است.

مسئله 41:

لو علم بأنه نام اختیارا و شک فی أنه هل أتم الصلاة ثم نام أو نام فی أثنائها بنى على أنه أتم ثم نام، وأما إذا علم بأنه غلبه النوم قهرا وشک فی أنه کان فی أثناء الصلاة أو بعدها وجب علیه الإعادة، وکذا إذا رأى نفسه نائما فی السجدة وشک فی أنها السجدة الاخیرة من الصلاة أو سجدة الشکر بعد إتمام الصلاة، ولا یجری قاعدة الفراغ فی المقام.

این همان مسئلۀ 40 است. آن مسئله راجع به اینست که بعد از نماز نمی­داند نماز را درست خوانده یا نه و اینجا نمی­داند که خواب رفته یا نه.

مسئله اینست که می­داند خواب رفته و بعد از سلام نمی­داند در سجده خواب رفته یا بعد از نماز بوده و قاعدۀ فراغ می­گوید نمازت درست است. حال اگر اثبات نکند که خوابت بعد از سلام است، اما این را اثبات می­کند که نمازت درست است به قاعدۀ فراغ. لذا دو فرع در اینجا به تکرار آوردند، بلکه مباحثۀ امروزمان یک تکرار از گذشته­هاست و چیز اضافه­ای نداشتیم و قبلاً به طور مفصل صحبت شده است. اما تکرار است که جواهر می­سازد و حوصله و تکرار است که عروه را می­سازد. «الدرس حرفٌ و التکرار ألفٌ». علی کل حال مباحثۀ امروزمان چهار مسئلۀ مهم و تکراری بود.

و صلّی الله علي محمّد وَ آل محمّد