أَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي.

فصل: فی صلاة الآیات

و هی واجبة علی الرجال و النساء و الخناثی، وسببها امور:‏

‏‏الأوّل و الثانی: کسوف الشمس وخسوف القمر ولو بعضهما، و إن لم یحصل ‏‎ ‎‏منهما خوف.‏

‏‏الثالث: الزلزلة، و هی أیضاً سبب لها مطلقاً، و إن لم یحصل بها خوف علی‏‎ ‎‏الأقوی. ‏

نماز آیات بر همه واجب است. حال نماز آیات برای چه اموری واجب می­شود:

اول و دوم، اینکه خورشید یا ماه بگیرد ولو بعضی از آن، مثلاً یک دهم از خورشید یا ماه گرفته شود، نماز آیات واجب می­شود.

سوم اینکه اگر زلزله بیاید نماز ایات واجب است، خواه بترسد یا نترسد. معمولاً همه از زلزله می­ترسند، حال اگر کسی هم نترسید، باز نماز آیات برایش واجب است.

الرابع:کلّ مخوّف سماوی أو أرضی، کالریح الأسود أو الأحمر أو الأصفر،‎ ‎‏والظلمة الشدیدة، والصاعقة، والصیحة، والهدّة،والنار التی تظهر فی السماء،‏‎ ‎‏والخسف وغیر ذلک من الآیات المخوّفة عند غالب الناس، ولا عبرة بغیر ‏‎ ‎‏المخوّف من هذه المذکورات، ولا بخوف النادر، ولا بانکساف أحد النیّرین‎ ‎‏ببعض الکواکب الذی لا یظهر إلّا للأوحدیّ من الناس، وکذا بانکساف بعض ‏‎ ‎‏الکواکب ببعض إذا لم یکن مخوّفاً للغالب من الناس. ‏ 

چهارم هرچیزی که موجب ترس عموم مردم بشود. باد سیاه و باد سرخ و باد زرد. علی کل حالٍ بعضی اوقات بادها موجب خرابیها و نابودیها می­شود و اگر بادی آمد که غالب مردم ترسیدند، نماز آیات واجب می­شود.

همچنین تاریکی غیرمتعارف و صداهای غیرمتعارفه. بعضی اوقات تاریکیها و بادها و صاعقه­هایی می­آید که خیلی وحشتناک است اما اینطور نیست که غالب مردم بترسند و در اینجا نماز آیات واجب نیست؛ اما اگر چیز ترسناکی از آسمان بیاید و غالب مردم بترسند، نماز آیات واجب است. می­فرماید مثل اینکه خورشید نابود شود و دیده نشود یا ماه نابود شود و دیده نشود و یا اینکه بعضی اوقات تصادفاتی بین ستاره­ها و ماه و بین ستاره­­ها و خورشید می­شود. اما بعد صحبت می­کنیم که مرحوم سید در اینجا می­گویند این مخوّف برای غالب مردم باید آسمانی باشد و اما اگر زمینی شد، مثل طوفانها و سیلابها که برای غالب مردم وحشتناک است، ولو اینکه زمینی است و روایتی روی آن نیست اما از مخوّف سمائی استفاده می­کنیم که اگر برای مردم مخوّف شد، خواه سمائی باشد که کم است و یا زمینی باشد که زیاد است، مثل طوفانها و سیلها؛ آنگاه در اینها هم نماز آیات واجب است. اما مثل اینکه مرحوم سید قبول ندارند و بعد درباره­اش صحبت می­کنیم و ایشان قید سمائی را دخالت می­دهند. علی کل حالٍ نماز آیات برای چهار چیز واجب است؛ ماه گرفتن ولو کم، خورشید گرفتن ولو کم، زلزله، مردم بترسند یا نترسند. چهارم هم چیز سمائی که غالب مردم بترسند. مثل باد تندی که در قرآن آمده که باد تندی آمد و آنها را نابود کرد.

روایت 10 از باب 1 از ابواب صلاة الآیات، وسائل الشیعه، جلد 7، صفحه 485:

صحیحه موسی بن جعفر فی حدیث موت ابراهیم بن رسول الله؛ قَالَ أَيُّهَا اَلنَّاسُ إِنَّ كُسُوفَ اَلشَّمْسِ وَ اَلْقَمَرِ آيَتَانِ مِنْ آيَاتِ اَللَّهِ يَجْرِيَانِ بِأَمْرِهِ مُطِيعَانِ لَهُ لاَ يَنْكَسِفَانِ لِمَوْتِ أَحَدٍ وَ لاَ لِحَيَاتِهِ فَإِذَا اِنْكَسَفَتا أَوْ واحدةٌ منهما فصَلُّوا ثُمَّ نَزَلَ مِنَ اَلْمِنْبَرِ فَصَلَّى بِالنَّاسِ...

پیغمبر اکرم بچه پسری داشت که از دنیا رفت و وقتی بچه از دنیا رفت، ماه گرفت و مردم گفتند در اثر مردن بچۀ پیغمبر اکرم است که ماه گرفته است.

پیغمبر فرمودند این یک آیه و پند از طرف خداست. یا اینکه آیه را معنا کنیم که یعنی از کارهای خداست. ماه گرفتن و خورشید گرفتن از طرف خداست. هیچوقت برای کسی که بمیرد، ماه و خورشید نمی­گیرد. یا اگر کسی زنده شود، خورشید و ماه نمی­گیرد. وقتی ماه گرفت، نماز آیات بخوانید.

بعد پیغمبر اکرم نماز آیات خواندند و این تذکر حضرت رسول نکتۀ عالی دارد و اینکه ما باید مواظب باشیم که خرافی نباشیم و خرافت است که انسان را نابود می­کند و خرافت است که انسان را بی دین می­کند و مواظب باشیم که اعتقادات ما طبق عقل ما و پایه‌دار باشد. و این جملۀ پیغمبر اکرم در مرگ ابراهیم خیلی جملۀ متنبهی است برای همه و مخصوصاً برای ما طلبه­ها.

در این باب یک هفت هشت روایت راجع به گرفتن ماه و خورشید هست که اصل آن همین یک روایت است و آن روایتها هم مثل این روایت دلالت دارد که نماز آیات در وقت خورشید گرفتن یا ماه گرفتن، واجب است؛ اما تفصیلش برای بعد است که اگر همۀ آن نگرفت آیا باز واجب است یا نه و چه وقت باید نماز آیات بخوانیم و چگونه باید بخوانیم.

و أما الزلزلة و مضافاً علی اجتماع تدلّ علیه قوله فی روایة 3 از باب 2 از ابواب صلاة الآیات:

عن أبی عبدالله علیه السلام: الزلزلة آیة من آیات الله... قَالَ قُلْتُ فَإِذَا كَانَ ذَلِكَ فَمَا أَصْنَعُ قَالَ «صَلِّ صَلاَةَ اَلْكُسُوفِ

زلزله هم دست خداست. اگر زلزله آمد باید نماز آیات بخوانیم. بعد می­گوییم اگر متعدد آمد، نماز آیات متعدد واجب است و اگر کم بود، نماز آیات واجب است. مردم بترسند یا نترسند، باز نماز آیات برای خصوص زلزله واجب است.

روایت 1 از باب 2 از ابواب صلاة الآیات، وسائل الشیعه، جلد 7، صفحه 486:

صحیحه مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالاَ: قُلْنَا لِأَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ هَذِهِ اَلرِّيَاحُ وَ اَلظُّلَمُ اَلَّتِي تَكُونُ هَلْ يُصَلَّى لَهَا فَقَالَ كُلُّ أَخَاوِيفِ اَلسَّمَاءِ مِنْ ظُلْمَةٍ أَوْ رِيحٍ أَوْ فَزَعٍ فَصَلِّ لَهُ صَلاَةَ اَلْكُسُوفِ حَتَّى يَسْكُنَ .

اگر هرچیز غیرمتعارفی که ترس مردم باشد، پیدا شد باید نماز آیات خواند.

بعضی گفتند در اینجا آمده آیات السماوی، حال اگر آیات ارضی شد، نماز آیات واجب نیست. مثل اینکه این کلمۀ سماء را قید گرفتند و گفتند نماز آیات در وقتی واجب است که سماوی باشد. ولی معلوم است که این سماوی از باب مثال و از باب غلبه است و آنچه علت است «کلّ شیء مخوّف»، و اما دست ما نیست بلکه دست خداست. حال یک دفعه از آسمان است مثل باد تند و یک دفعه از زمین است، مثل سیل. یک دفعه از اسمان است، مثل صدای غیرمتعارف از آسمان و یک دفعه از زمین است، مثل طوفانها که غالب مردم را بترساند. اما این سماوی دخالت در بحث ندارد و مشهور در میان اصحاب الغای خصوصیت کردند و گفتند این عرف لفظ سماوی را قید غالبی می­­داند و قید غالبی نمی­تواند مقیّد باشد، علاوه بر اینکه عرف الغای خصوصیت می­­کند و می­گوید بر چهار چیز نماز آیات واجب است: ماه گرفتن، خورشید گرفتن، زلزله و چیزهایی که غالب مردم را بترساند، حال سماوی باشد مثل صدای آسمان و یا زمینی باشد مثل طوفانهای مخوّف. آسمانی باشد، مثل درهم برهم شدن ستاره‌ها یا زمینی باشد، مثل صدا کردن کوه یا زمین. و بالاخره هرچه که مخوّف است، آسمانی باشد یا زمینی باشد، نماز آیات واجب می­شود.

گفتم الان بعضی از محشین بر عروه الغای خصوصیت نکردند و معلوم است که عرف پسند نیست. اگر مثلاً باد شدیدی بیاید، بگوییم نماز ایات واجب است اما اگر طوفان شدیدی بیاید، بگوییم نماز آیات واجب نیست. اگر واجب است پس برای هر دو واجب است و اگر روایات می­گفت مخوّف ارضی، آنگاه الغای خصوصی می­کردم و الان که گفته مخوّف سماوی، الغای خصوصیت می­شود. لذا مشهور در میان اصحاب، صاحب جواهر و امثال صاحب جواهر ادعای اجماع و اینکه این سماوی از باب غلبه است و الغای خصوصیت ندارد. آنچه مناط است، اصل مخوّفیت است. اگر چیزی که غالب مردم را ترساند، برای مردم جلو آمد، خواه سماوی باشد یا ارضی باشد، نماز آیات واجب می­شود. بعضی اوقات صدای آسمان به اندازه ای است که همۀ مردم می­ترسند و گاهی طوفانها به اندازه­ای است که همۀ مردم می­ترسند. اگر نماز آیات واجب است برای هر دو واجب و اگر واجب نیست برای هیچکدام واجب نیست.

هذا کلّه در اینکه نماز آیات بر چه چیز واجب است.

و اما وقت نماز آیات:

مشهور در میان فقها دربارۀ خسوف و کسوف گفتند از وقتی که شروع به گرفتن می­کند وقت نماز آیات رسیده است تا وقتی که شروع به باز شدن کند. بعضیها فتوا دادند و گفتند بعد از آن قضاست. بعضیها مثل مرحوم سیّد و بعضی از محشین، گفتند نیت ادا و قضا نیست. بعضی از محققین گفتند از وقتی که گرفت تا وقتی که باز شود، هروقت بخواند اشکال ندارد و ادا و قضا ندارد و همۀ آن اداست.

راجع به زلزله و مخوّف، گفتند اصلاً قضا نیست بلکه همیشه اداست. در مورد خورشید و ماه می­گویند اگر باز شد حتماً باید بخواند و بعضیها گفتند اگر بعضی از آن گرفت و این نمی­داند، بعد قضا دارد اما راجع به زلزله و امر مخوّف مشهور در میان اصحاب گفتند همیشه اداست. و ولو کسی عمداً نخواند، اگر یک سال بعد خواست بخواند، باید ادا بخواند. برای اینکه زلزله مثلاً یک دقیقه است، و اگر بعد خواست بخواند باید نماز آیات بخواند و ادا بخواند و تا عمر دارد نماز به ذمۀ اوست و اگر مرد، باید برای او نماز آیات را بخوانند و به عنوان ادا هم بخوانند.

و صلّی الله علي محمّد وَ آل محمّد