عنوان: حجيت ظواهر / 16 اصل عقلايى كه بايد جارى كنيم، تا بگوييم ظواهر حجت است

شرح: اعوذ باللّه‏ من الشيطان الرجيم بسم اللّه‏ الرحمن الرحيم رب اشرح لى صدرى و يسر لى امرى واحلل عقدة من لسانى يفقهوا قولى. درباره حجيت ظواهر عرض كردم 16 اصل عقلايى بايد جارى كنيم، بعد از آن بايد ببينيم كه ظواهر حجت است يا نه. كه ديروز 9 تا را گفتم و اصل دهمى كه بايد عرض بكنيم تا بعد بحث كنيم كه آيا ظواهر حجت است يا نه، اصالة عدم  اختصاص الكلام بالمخاطب است. مرحوم ميرزاى قمى در قوانين مى‏فرمايند كلام مختص به مخاطب است، مگر اينكه قرينه‏اى در كار باشد كه غير مخاطب هم اراده شده است. حمله شديدى كرده‏اند به مرحوم ميرزا كه اين حرف يعنى چه و اين حرف عقلاء پسند نيست. دليل آن هم اين است كه اگر شما يك نامه‏اى بنويسيد محرمانه، امّا اين نامه به غير مخاطب رسيد، حالا اگر اين غير مخاطب اعتراض داشته باشند، نمى‏توانيد بگوييد اين نامه براى تو حجت نبود، خواندن او حرام بود، چون او محرمانه بود، امّا آنچه از نامه فهميده، نمى‏شود گفت براى تو حجت نبود. همان طور كه مخاطب از نامه چيز مى‏فهمد، هر كه هم اين نامه به دست او برسد از نامه چيز مى‏فهمد، پس اينكه صاحب قوانين گفته‏اند كه كلام مربوط به من خوطب به است، خوب اين معنا ندارد. الا اينكه كلام ميرزا را جور ديگرى درست كرده‏اند بعضى از برزگان. گفته‏اند مرادشان اين است كه اگر اصطلاحات مختص به شخص خاص باشد، اين نامه رمزى و اصطلاحى باشد، معلوم است، اين رمز بين دو نفر است، يعنى مخاطب و متكلم است و اين اصطلاح مال اهل اصطلاح است و براى غير اهل اصطلاح اين حجت نيست. مثلاً شما ديوان حافظ شيرازى را از اوّل تا آخر مطالعه كنيد، مِى دارد، شراب دارد، دختر چهارده ساله دارد، اينها را ما اگر بخواهيم ظاهرگيرى كنيم، همان طور كه بعضى‏ها ظاهرگيرى كرده‏اند و روى همين ظاهرها اين حافظ اين بلاء را به سرش آورده‏اند. اينها حجت نيست، براى اينكه كلامات حافظ اصطلاح دارد و مختص شعراء است، مختص عرفاء است، و هر كس بخواهد از مى او ، شراب بفهمد، از دختر چهارده ساله، يك دختر عذب بفهمد اين حجت نيست. اين توجيهى كه در كلام مرحوم ميرزا شده، كلام خوبى است، مثلاً اين مقطعاتى كه در قرآن شريف است، مثل الف لام ميم و همچنين مابقى، يك رموزاتى است بين خدا و پيامبر. از همين جهت هم غير اهل بيت هر كس بخواهد اين رموزات را معنا كند، غلط معنا مى‏كند، يعنى احتمال بيش نيست و رمز است بين عاشق و معشوق و اين رموزات را احدى نمى‏داند غير از مخاطب، اين مختص است به من خوطب به است. يا در اصطلاحات فقهى، كه در فقه خيلى اصطلاح داريد، يا شما در اصول خيلى اصطلاح داريد، يا در فلسفه و منطق شما خيلى اصطلاح داريد، همه اين اصطلاحات مختص به اهل منطق است، در منطق، مختص به اهل فلسفه است در فلسفه، مختص به اهل اصول است، در اصول، مختص به فقيه است در فقه. مثلاً حمل هو هو، و حمل شايع صناعى چه كسى را مى‏فهمد؟ از حمل هو هو ولو يك معناى ظاهرى هم بفهمند، اين حجت نيست، يا حمل شايع صناعى ولو يك معناى ظاهرى هم يك كسى بفهمد براى او حجت نيست و اين اصطلاحات است كه جان مى‏دهد به فلسفه، به منطق، به علم فقه، و به علم كلام و مابقى علوم، مثل علم هندسه اصطلاحات زياد دارد. در خدمت استادمان مرحوم علامه طباطبايى شفاء مى‏خوانيم رسيده بوديم به همين حمل هو هو و حمل شايع صناعى، مرحوم شيخ الرئيس در اينجا حمل  هو هو و حمل شايع صناعى را نداشت و اين حمل هو هو و حمل شايع صناعى در زمان صدرالمتألهين درست شده است. مدتها دو سه صفحه از آن شفاء را كه عباراتش خيلى عجيب است، معطل شديم و مرحوم آقاى طباطبايى فرمودند ببين با يك جمله حمل هو هو و حمل شايع صناعى مطلب تمام شد، با اينكه دو سه روز وقت ما را شيخ الرئيس گرفت، آخر هم آنكه خواست بفهماند، نتوانست، امّا يك اصطلاح آمد به نام حمل هو هو و حمل شايع صناعى كه اين را اوّل فهميديم بعد ديگر مطلب برايمان حل‏تر شد از اينكه شيخ الرئيس بخواهد با اين ان قلت قلت و توضيح مطلب، مطلب برايمان درست بكند. همين حمل هو هو و حمل شايع صناعى را در زمان شيخ الرئيس اگر مى‏دادند دست طلبه‏ها از او هيچ نمى‏فهميدند، امّا الان مى‏دهند دست شما، دو سه صفحه شفاى بوعلى از آن مى‏فهميد. ولى اين حمل هو هو و حمل شايع صناعى مختص شماست و اينكه بخواهيم بگوييم براى همه حجت است، اين طور نيست. حالا حرف اين است كه اگر در يك كلامى شك كرديد كه آيا اين اصطلاح خاص است يا نه، آيا اين رمز خاص است يا نه، آيا مى‏تواند در حالى كه داده دست عرف مردم، بگويد رمز بوده يا نه؟ عقلاء مى‏گويند نه. چرا؟ مى‏گويند اصالة عدم اختصاص كلام به مخاطب خاص اين يك اصل عقلايى است. اگر بعد هم بخواهد بگويد اصطلاح خاص بوده از او نمى‏پذيرند، مى‏گويند تو اوّل بايد بيان اصطلاح بكنى، تو اوّل بايد بگويى اصطلاح دارم، بعد كلامت را بگويى. لذا اصل دهم كه بايد جارى شود تا ما ظهور را منعقد كنيم و بگوييم  حجت است اصالة عدم اختصاص الكلام بالمخاطب الخاص است. اين هم اصل دهم. اصل يازدهم: اصالة كونه فى مقام البيان است. گاهى متكلم در مقام بيان اهمال گويى و اجمال گويى است، گاهى هم در مقام بيان اين است كه مراد خودش را بفهماند. اگر مولى در مقام بيان اهمال گويى و اجمال گويى باشد و نخواهد كسى از حرفهايش چيزى بفهمد، مى‏خواهد الان يك كلى بگويد، بعد شرطش را بگويد، ما بخواهيم از كلى چيزى غير از كليت بفهميم، مسلم نمى‏شود. مثلاً متشابهات قرآن همين است مى‏فرمايد در قرآن «منه آيات محكمات هن ام الكتاب و اخر متشابهات». كه متشابهات يعنى مجملات، كه اين متشابهات را آنكه مى‏گويد اگر توجه داشته باشد كه اين مجمل است، به او بگويند مجمل و اگر توجه نداشته باشد، به او مى‏گويند مهمل و چون پروردگار عالم توجه دارد، مهمل در قرآن نيست، بلكه مجمل در قرآن هست، كه قرآن اسم او را گذاشته متشابه، يعنى دو پهلو، سه پهلو، چهار پهلو. بعد نهى مى‏كند از كسانى كه مى‏خواهند از متشابهات چيز بفهمند يعنى ظهور ندارد. «فامّا الذين فى قلوبهم زيغ فيتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة و ابتغاء تاويله و لا يعلم تاويله الا اللّه‏ و الراسخون فى العلم».[1] متشابه براى راسخون فى العلم مبين است، امّا ما، يعنى عموم مردم اصلاً نبايد دنبالش برويم. البته افراد هم فرق مى‏كنند، مثل شما حتما بايد مفسر  بشويد و حتما بايد دنبال روايات برويد، امّا عموم مردم بخواهند درباره متشابهات قرآن صحبت بكنند و ظهورش را بگيرند نبايد باشد چنانچه سنيها از «الرحمن على العرش استوى»[2] ظاهرش را مى‏گيرند و خدا را هم مجسمه هم حساب مى‏كند و تجسم در ميان سنى‏ها يك قول مشهورى است. يك تخت براى خدا درست مى‏كنند و خدا را روى آن تخت مى‏نشانند و به قول ابن قطيبه سنى مى‏گويد گاهى خدا شبهاى جمعه هم روى زمين مى‏آيد و بعضى اوقات كشتى هم با بعضى مى‏گيرد. اين سرچشمه از چى مى‏گيرد؟ از اينكه بعضى از ظهورها حجت برايش نباشد، امّا حجت دانسته است. در حالى كه پروردگار عالم در آيه «الرحمن على العرش استوى» در مقام بيان متشابه گويى بوده است اين مصلحت داشته است. متشابهات قرآن را بايد اهل فن تأويل كنند، كه عمده اهل بيت : است. پس بنابراين بايد اين اصل را اثبات كنيم، تا اگر شك كرديم كه در مقام بيان بوده است يا نه، بگوييم در مقام بيان بوده است. اگر يادتان باشد در اطلاق‏گيرى شما مقدمات حكمت داريد، يعنى اگر گفت كه جئنى برجل، شما وقتى مى‏توانيد از اين رجل اطلاق اراده بكنيد و گردن مولى بگذاريد، كه مقدمات حكمت جارى بكنيد، يعنى مقدمات عقلى. كه اين مقدمات حكمت را اگر اسمش را بگذاريد اصول عقلائيه هم طورى نيست. اين اصولى كه من جارى مى‏كنم همه‏اش تعيين وظيفه در ظرف شك است، لذا اينكه در اصول مشهور شده كه اصول عمليه شرعى است نه عقلى و عقلاء  اصول عقلى ندارند، اين ظاهرا اشتباه است. عقلاء خيلى اصول عملى دارند. اصول عملى يعنى چه؟ يعنى تعيين وظيفه در ظرف شك. از جمله همين مقدمات حكمت گفته جئنى برجل، شك مى‏كند كه آيا اطلاق دارد، يا نه، هر رجلى را مى‏گيرد، يا نه. مقدمات حكمت جارى مى‏كنيم، مى‏گوييم مولى در مقام بيان مراد است خصوصيت و قيد ذكر نكرده است، نگفته جئنى برجل عالم پس هر مردى را اراده كرده است. اگر هم آخوندى بشويد، كه مرحوم آخوند يك مقدمه ديگر هم جارى مى‏كنند، مولى در مقام بين مراد است، قرنيه ذكر نكرده، قدر متيقن در مقام تخاطب نيست، پس اطلاق جارى كرده است. اگر هم شيخى بشويد، دو مقدمه است: يكى مولى در مقام بيان است، قرنيه ذكر نكرده است، پس مطلق اراده كرده است. بالاخره اصل جارى كردى، گفتى كه اصل عدم اين است كه مولى در مقام اجمال گويى باشد. پس بنابراين اين اصل هم بايد جارى بشود تا ظهور براى شما درست بشود، اصل كونه فى مقام البيان. اصل بعدى هم كونه فى مقام بيان الخصوصيات است اين اصل را هم بايد جارى كنى تا بتوانى ظهور درست كنى. لذا اصل دوازدهم: كونه فى مقام البيان خصوصيات است. گاهى در مقام بيان تقنين است، مثلاً احل اللّه‏ البيع، حرم الرباء[3]، كه در اين احل اللّه‏ البيع و حرم الرباء حكم آمده روى طبيعى آنكه حلال است بيع است، در مقابل، آنكه حرام است رباء است، امّا حال بيع كالى بكالى چه حكمى دارد؟ را در مقام بيان نيست، ربا بين زن و شوهر چه حكمى دارد؟ در مقام بيان نيست. ربا با حليه شرعى چه حكمى دارد؟ در مقام بيان  نيست. حكم آمده روى طبيعت، نظر به افراد ندارد، مثل الرجل خير من المراة است. اين جنس مرد بهتر از زنها است و نظر به افراد ندارد كه در جنس زنها زنى است مثل حضرت زهرا3 ، كه به تمام مردها ارزش دارد، كه مثل پيامبر به او افتخار مى‏كند، يا در آن جنس مرد عمر هست، يزيد هست، كه ننگ عالم هستند، حالا بگوييم الرجل خير من المرئه، العياذ باللّه‏ يزيد خير من الزهرا، مى‏گويند در صدد اين نيست، بلكه آنكه در صدد است اين طبيعت بهتر از آن طبيعت است. كه قرآن هم مى‏گويد «الرجال قوامون على النساء»[4]، اين جنس بهتر از آن جنس. حالا اين جنس بهتر از آن جنس در مقام بيان اين نيست كه حضرت زهرا3 در ميانشان چى، يا ابى جهل در ميانشان است. اين را مى‏گويند، نمى‏توانى از او اطلاق بگيرى، چون حكم آمده روى طبيعت، نه افراد. آنكه در نظر داشته، تشريع بوده، نه در مقام بيان خصوصيات. شيخ بزرگوار از افرادى است كه مى‏گويد قرآن اطلاق ندارد، يعنى احل اللّه‏ البيع و حرم الرباء چون در مقام تشريع حكم است و در مقام خصوصيات نيست، در مقام تقنين است و در مقام خصوصيات نيست، اطلاق‏گيرى نمى‏توانيم بكنيم. مابقى اطلاقات قرآن را هم ايشان اين جور مى‏گويند كه چون در مقام بيان تشريع است، نه در مقام خصوصيت، پس اطلاق ندارد. اطلاق ندارد يعنى چه؟ يعنى نمى‏توانى بگويى اصل عدم كونه فى مقام بيان طبيعت، نه خصوصيات. نمى‏توانى اين را بگويى، وقتى كه نشد، ديگر خواه نا خواه بايد بگويى كه اين كلام ظهور ندارد و اگر ما باشيم و احل اللّه‏ البيع و حرم الرباء  معنايش اين جور مى‏شود كه اين طبيعت هر كجا برود خيرٌ از آن طبيعت، هر كجا كه باشد اگر در مقام خصوصيت باشد. امّا اگر در مقام بيان خصوصيت نباشد، مى‏گويد قطع نظر از افراد هذه الطبيعة افضل من هذه الطبيعة، «الرجال قوامون على النساء بما فضل اللّه‏ بعضهم على بعض». امّا يك مرد بى سواد و بى عرضه هم پيدا مى‏شود كه در مقابلش هم يك زن متخصص و خيلى زرنگ پيدا مى‏شود كه مقدم برده مرد است، ولى قرآن نه نظر به آن دارد، نه نظر به آن. اين هم اصل دوازدهم كه بايد جارى كنيم تا كلام ظهور پيدا كند و الا اگر در مقام بيان تشريع باشد، در اين اصل مى‏مانيم و شيخ انصارى در همين اصل مانده و مى‏گويد اطلاقات قرآن حجت نيست. اصل سيزدهم: اصالة التفهيم و التفهم است. بايد در مقام تفهيم و تفهم باشد، امّا بعضى اوقات در مقام تفهيم و تفهم نيست، در مقان هزل است، يا در مقام تمرين و اينهاست. اگر يك كلامى در مقام تفهيم و تفهم نباشد و ما بدانيم در مقام تفهيم و تفهم نيست، يا در مقام بيان قصه گويى است به صورت دروغ، دروغ گفتن به صورت قصه، اين حرام نيست، چرا؟ براى اينكه اين دروغ نيست و نمى‏خواهد كسى را گول بزند، چون در مقام تفهيم و تفهم نيست، در مقام بيان مطلب ديگرى است، نمى‏توانيم بگوييم ظهور دارد. كسانى كه مى‏دانيد دارند دورغ مى‏گويند ولى دورغ گفتن آنها براى اين است كه جلسه بخندد، اين حرام نيست، چون در مقام بيان تفهيم و تفهم نيست، بلكه در مقام بيان بذله گويى است يا در مقام بيان اين است كه به واسطه يك دروغ مطلب ديگرى را جا بيندازد.  اصل چهاردهم: اصالة الصدور است و اين را هم بايد اثبات كنيم كه اين كلام صادر شده از مولى و اين احتياج دارد به اينكه آنكه خبر مى‏دهد ثقه باشد به عبارت ديگر يا علمى باشد يا علم، يعنى بتوسط علم ثابت بشود يا بتوسط خبر ثقه و امثال اينها، كه اين علمى است و تا اصالة الصدور درست نكنيم، اصالة الظهور نمى‏توانيم درست كنيم. براى اينكه اصالة الظهور ما متوقف است بر اصالة الصدور ماست. همچنين اصالة الجهة كه الان عرض مى‏كنم تو كلمات اين جور آمده: اصالة الصدور، اصالة الجهة، اصالة الظهور، و مى‏گويند اصالة الظهور يعنى اين كلام ظاهر در معنا است، اصالة الصدور يعنى ثقه، ثقه نقل كرده ، يعنى سند درست است، اصالة الجهة يعنى تقيه در كار نيست و واقع را مى‏خواهد بگويد. مى‏گويند اين سه اصل را جارى بكن و اين سه اصل هست در كلمات. اين حرفها كه ما ديروز تا حالا داريم مباحثه مى‏كنيم در كلمات اين جورى ديده نمى‏شود. امّا آن اصالة الصدور، اصالة الجهة، الصالة الظهور در كلمات هست، كه مى‏گويند وقتى كه مى‏خواهى خبر را حجت كنى بايد سه چيز داشته باشد: اصالة الصدور، اصالة الظهور، اصالة الجهة. ولى من خيال مى‏كنم كه خود آن اصالة الظهور متوقف بر اصالة الجهة است، يعنى اگر يك روايت در معرض تقيه باشد، اين ظهور ندارد و اصلاً مى‏مانيم در ظهورش، كه آيا از اين ظهور اراده شده واقع، يعنى همان معنايى كه ما از لفظ مى‏فهميم، يا اراده شده غير واقع، يعنى امام لفظى را بگويند و از او اراده كرده باشند غير واقع را.  همچنين اصالة الظهور متوقف است بر اصالة الصدور، شما اگر از يك فاسق يك خبرى شنيدى، بخواهى اصالة الظهور درست بكنى. بعد بگويى اين حجت است نه اين متوقف است بر اينكه ثقه باشد، وقتى ثقه باشد ظهور براى شما پيدا مى‏شود ظهور يعنى لفظ در معنا استعمال شده، امّا اگر فاسق بگويد، احتمال مى‏دهيم كه اين معنايش نباشد، يعنى دورغ است. بگوييم ظهور حجت است يا نه؟ قبل از آنكه بخواهيم بگوييم ظهور حجت است يا نه، بايد صدورش را درست بكنيم، جهتش را بايد درست بكنيم، ظهورش را بايد درست بكنيم، حجيت ظهور متوقف بر اصل ظهور است. اگر ما ندانيم اين كلام ظاهر در اين معنا است يا نه، بايد برويم دنبال لغت و برويم دنبال عرف. اصالة الظهور درست بكنيم، ثم بگوييم حجت است يا نه. وقتى كه اين 16 اصل را جارى كرديم، براى ما ظهور درست مى‏شود يعنى مى‏فهميم كه احل اللّه‏ البيع و حرم الرباء يعنى چه حالا آيا اين احل اللّه‏ البيع و حرم الرباء حجت است يا نه؟ اخبارى مى‏گويد حجت نيست 16 قسم را قبول دارد تا اصالة الظهور را هم قبول دارد امّا مى‏گويد حجت نيست. بعد صحبت مى‏كنيم كه چرا حجت نيست. امّا ما در قرآن شريف اين سه اصل آخرى رامى‏گوييم، اصالة الظهور دارد يعنى لفظ ظاهر در معنا است، البيع، الف و لامش، الف و لام استغراق، يا الف و لام طبيعى است، بيع هم از نظر عرف، يعنى خريد و فروش، همچنين رباء. مى‏گوييم پس ظهورش حجت است اصالة الجهة هم درست است چون در قرآن تقيه نيست اصالة الصدورش هم درست است، چون قرآن قطعى است همه ما علم داريم كه پروردگار عالم اين آيه شريفه را نازل كرده است. اين 3 تا با 13 اصل ديگر مى‏شود 16 تا اصل، كه در قرآن جارى مى‏كنيم وقتى جارى كرديم بحث مى‏كنيم كه احل اللّه‏ البيع و حرم الرباء آيا حجت است يا نه؟ اخبارى مى‏گويد حجت نيست امّا ما مى‏گوييم حجت است. و صلّى اللّه‏ على محمد و آل محمد. [1] ـ سوره آل عمران، آيه 7. [2] ـ سوره طه، آيه 5. [3] ـ سوره بقره، آيه 275. [4] ـ سوره نساء، آيه 34.