عنوان: ظنون معتبره / اجماع منقول

شرح: اعوذ باللّه‏ من الشيطان الرجيم بسم اللّه‏ الرحمن الرحيم رب اشرح لى صدرى و يسر لى امرى واحلل عقدة من لسانى يفقهوا قولى. از چيزهائى كه از تحت قاعده خارج است و حجت است،اجماع منقول است.فرمودند الاصل حرمة العمل بالظن الا ما اخرجه الدليل، مظنه حجت نيست مگر اينكه دليلى براى حجيت او بيايد .فرموده‏اند اجماع منقول همين است،مظنه‏اى است كه دليل براى حجيت آن آمده است. اين اجماع منقول براى چه اينجا آمده است؟ در آن حرف است، براى اينكه از مصاديق خبر واحد است وشما اگر خبر واحد را حجت دانستيد، اجماع منقول هم مى‏شود حجت واگر هم خبر واحد را حجت ندانستيد، اجماع منقول حجت نيست واينكه اجماع منقول را اينجا ذكر كرده‏اند ذكر خاص قبل از عام است. اول يك خاص بگويند بعد عام بگويند. چرا اين كار شده كه اجماع منقول را مجزاءكرده‏اند از خبر واحد؟ براى خاطر اينكه اجماع محصل را مفصلاً درباره‏اش صحبت كنند، بعد هم اجماع منقول حرف دارد. همانطور كه شيخ انصارى و مرحوم آخوند حرفهاى او را زده‏اند وبايد حرفهاى او را بزنيم .لذا حرف مصداق خبر واحد نيست تا ما بگوئيم چرا ذكر خاص قبل از عام شد وبالاخره بحث اجماع ظاهرا جايش همين جا است كه شيخ انصارى بحث كرده‏اند وبعدش هم ديگران مفصل صحبت كرده‏اند . بحث از اجماع ،از منقول ،از اجماع محصل يك امورى را لازم دارد كه بايد درباره اين امور صحبت كنيم . امر اول :اجماع در ميان عامه يك دليل مهمى است از براى آنها،آنها بواسطه اجماع ،اثبات خلافت براى ابى بكر مى‏كنند؛ همانجا كه شيعه از سنى افتراق پيدا مى‏كند، خلافت ابى بكر وخلافت أميرالمؤمنين عليه‏السلام است كه آنها تمسك مى‏كنند به اينكه ابى بكر خليفه مسلمانها است به اجماع، شيعه مى‏گويد أمير المؤمنين عليه‏السلامخليفه مسلمانها است به گفته پيامبر اكرم(ص) وعمده دليل در ميان آنها همين اجماع است، البته اين اواخر مخصوصا دانشگاه  الازهر ديدند اين حرف خيلى سست است، اين اجماع را رها كردند ورفته‏اند روى يك دليل سست‏تر ودر كتابهايشان مى‏نويسند قاعدة «الحكم لمن غلب»، ابى بكر را خليفه كرد ،عمر را خليفه كرد ،عثمان را خليفه كرد وروى همان الحكم لمن غلب ،الآن مى‏گويند صدام خليفه است يا يزيد خليفه است، اولى الامر هستند .الازهر مصر الآن چنين هستند، اما در ميان قدمايشان اينها تمسك مى‏كنند به اجماع، مثل غزالى اجماع را معنا مى‏كند، مى‏گويد اجماع «اتفاق امة محمّد(ص)على امر» به چه دليل اين حجت است؟ يك روايت نقل مى‏كند مى‏گويد پيامبر اكرم فرموده‏اند« لا تجتمع امتى على الخطاء» ،بعد ديدند صغرى وكبرى هر دو باطل است، اما از نظر صغرى اتفاق امة محمّد(ص) على خليفة ابى بكر نبوده، سقيفه بنى ساعده بوده، آن هم با جار وجنجال‏ها، پس از نظر صغرى چه بايد كرد؟ از نظر كبرى هم ديدند اين «لا تجتمع امتى على الخطاء» سند ندارد ويك روايت جعلى و آبكى است و نمى‏شود درست كرد .لذا يك نسل كه از اين قضيه گذشت، مخصوصا نسل‏هاى بعدى ،مخصوصا مثل فخر رازى اين بود كه صغرى وكبرى را درست كرد وگفت اينكه اينها آمده‏اند اجماع را درست كرده‏اند واينكه اجتماع امة محمّد(ص) على امر، اين نه، اجتماع اهل حل والعقد على امر، مجتهدها، آنها كه روى حرفهايشان حساب است، يعنى سقيفه بنى ساعده اينها، مراد از اجماع سنى‏ها يعنى اجماع حل وعقد. لذا فخر رازى تصريح مى‏كند كه مراد از اجماع سنى‏ها يعنى اجتماع حل والعقد على امر. به چه دليل حجت است؟ به قاعده اولى الامر كه قرآن مى‏گويد: «اطيعوااللّه واطيعوا الرسول واولى الامر منكم».  اين چه دلالتى دارد؟ مى‏گويد براى اينكه اولى الامر در اينجا يعنى اهل حل وعقد واينها معصومند. چرا معصومند؟ مى‏گويند وحدت سياق اطيعوا اللّه و اطيعوا الرسول واولى الامر منكم، چون خدا كه معصوم است ،پيامبر هم معصوم است پس اولى الامر معصوم است. مى‏گويد وحدت قياس به ما مى‏گويد لا تجتمع اهل حل والعقد على الخطاء ومى گويد لا تجتمع امتى على الخطاء هم معنايش همين است. اين حرف فخر رازى را خيلى از آنها پسنديده‏اند و بالاخره از اين راه آمده‏اند و خلافت ابى بكر را اثبات كرده‏اند واشكالها به او وارد است. يك اشكال اينكه شما اجماع را اينجور معنا كردى به چه دليل؟ ثم اهل حل وعقد را گفتى اولى الامر در قرآن است به چه دليل؟ بافتن كه خيلى چيز مى‏شود بافت، نه لغت ونه عرف ونه شرع اولى الا مر را اهل حل وعقد معنا نمى‏كند. به چه دليل شما مى‏گوئى اهل حل وعقد يعنى اولى الامر؟ وحدت سياق را هم ما قبول داريم براى اينكه يك دليلى كه شيعه آورده براى عصمت ائمه طاهرين عليهم‏السلامهمين است، اما اين هم يك استشعارى بيش نيست ما ادله ديگر داريم براى عصمت انبياء و عصمت ائمه طاهرين عليهم‏السلام بله اين يك استشعارى است بنام وحدت سياق، يعنى يك امر ادبى است ويك استحسانى است و سر تا پاى حرف اين آقا هم درست نيست، صغرى درست نيست ،كبرى درست نيست، دليلش درست نيست لغت با او نمى‏خواند . يك حرف ديگر هم شيعه دارد كه همه اين كارها را بكنى وخلافت ابى بكر را درست كنى ،خلافت عمر را به چه دليل درست مى‏كنى؟ خلافت عثمان را به  چه دليل مى‏توانى درست كنى؟ لذا اين جوجه فكلى‏ها كه خيلى مصيبت بار مى‏آورند هم در شيعه وهم در سنى ،اينها ديدند كه اين حرفها مزخرف است، لذا زير آب همه را زدند، با يك قلدرى علمى گفتند ابى بكر خليفه است به قاعده «الحكم لمن غلب»، كه راستى هم سقيفه بنى ساعده زور بود .عمر خليفه است ،دليلش چى است ؟زور .همچنين تا آخر صدام وامثال او خليفه است ،دليلش چى است ؟زور .اين اجماعى كه در ميان عامه هست . شيعه اجماع نداشت، تا اين اواخر هم نداشت .در زمان غيبت صغرى ،اوئل غيبت كبرى شيعه توانست يك عرض اندام علمى بكند واين خلفاء رفتند در ضعف شديد وديگران نظير فاطميون آمدند روى كار وبالاخره شيعه توانست حرف بزند .يكى از سرزنش هايى كه سنى‏ها به شيعه داشتند همانطور كه شيخ طوسى (رض)در اول مبسوط مى‏گويند اين بود كه شما درفقه فروعات نداريد وفقه شما جورى نيست كه بتواند جامعه را اداره كند، اين اجماع از آنجا پيدا شده، يعنى تقريبا از زمان مرحوم سيد مرتضى وشيخ مفيد. قبل آن هم اگر در كتاب قدماء مطالعه كنيد اجماع هست، اما آنكه سر وصدا پيدا كند از زمان سيد مرتضى و شيخ مفيد (رضوان اللّه تعالى عليه) بود واينها نمى‏خواستند بگويند ما اجماع علمى داريم بلكه مى‏خواستند در دهن عامه را ببندند و يك اجماع علمى بگذارند سر راه عامه .لذا اجماع از اينجا پيدا شد وتصريح هم مى‏كنند كه اجماع يك دليل بخصوصه نيست پيش شيعه، اگر ما اجماع مى‏گوئيم بخاطر اين است كه ما قول امام عليه‏السلام راحجت مى‏دانيم و قول ائمه طاهرين را حجت  مى‏دانيم و اين اجماع كاشف از قول امام عليه‏السلام است .لذا بعدش مرحوم شيخ طوسى مبسوط را نوشتند، كه جدا افتخارى است براى شيعه و فروعاتى كه عامه ندارند يكى پس از ديگرى از روايات اهل بيت استفاده كردند ودر مبسوط آوردند . اين اجماع يعنى قول امام عليه‏السلام، از همين جهت همين قدماء كه مرتب مى‏گويند اجماع داريم، يا مثل شيخ طوسى كه مرتب مى‏گويند دليلنا اجماع الفرقه، اجماع يعنى نص و روايت واين يك اصطلاح بود در مقابل حرفهاى نا مربوط آنها براى اينكه بگويند ما حرفهاى مربوط داريم گفتند ما ادله اربعه داريم كه در ميان ادله اربعه شان اجماع يك دليل استقلالى نيست و يك امر واسطه‏اى است، يعنى قول امام عليه‏السلام. وبعبارت ديگر همانطور كه به خوبى از كلمات قدماء پيدا مى‏شود و از كلمات شيخ طوسى در خلاف پيدا مى‏شود اجماع الفرقه يعنى دليلنا اى نصٌ معتبر، اين يك اصطلاح است، اگر قدماء مى‏گويند اجماع يعنى نص معتبر، اگر شيخ طوسى در خلاف و سائر كتابها مى‏گويد اجماع يعنى نص معتبر، اگر هم بعدش مى‏گويند اجماع يعنى نص معتبر تا زمان شيخ انصارى(رض) . مرحوم سيدمرتضى وشيخ مفيد براى اينكه اجماع در مقابل آنها درست كنند، اينجور درست كرده‏اند گفته‏اند:اگر يك عده‏اى در جلسه‏اى باشند و يكى از آنها ناشناخته باشد و همه آنها اتفاق كنند بر يك قولى، آن ناشناخته امام است، كه اسم او را گذاشتند اجماع دخولى.كه مرحوم صاحب معالم همين جورى جلو آمده،  همين جورها هم از مسئله رد شده، كه حتى مرحوم محقق در  معتبر مى‏فر مايند اگر دو نفر در يك زمانى اتفاق بر يك امرى بكنند يكى شناخته ويكى ناشناخته ،آن ناشناخته امام است. حرفها خيلى مجمل است از يك طرف انسان نگاه مى‏كند مى‏بيند حرف مال شيخ مفيد است، مال سيد مرتضى است، بعدش هم گرچه بطور اجمال وعلمى آمده حرف محقق است، حرف علامه و شهيدين وصاحب معالم است .از يك طرف هم مى‏بينيم پايه خيلى سست است باينكه در يك عصرى همه در يك جلسه باشند وهمه اتفاق كنند بر يك قولى ويكى از آنها ناشناخته باشد، آن امام است. اين يعنى چه ؟ اصلاً معناى اين چى است وچه جورى او را درست بكنيم؟ يعنى هر چه جور مى‏شود يك سر وصورت علمى به او داد، بعد ردش كرد؟ ولى آنكه در معالم آمده ،آنكه در معتبر آمده، آنكه در عده شيخ طوسى آمده؟ آنكه نقل كلمات شيخ مفيد وسيد مرتضى مى‏كنند اينهاست كه گفتم.لذا اين اجماع دخولى كه از قدماء پيدا شده خيلى حرف بى سر وصورتى است از نظر علمى. اين يك قسم اجماع . قسمت دوم :اجماع تشرفى است كه اين اجماع تشرفى اين اواخر پيدا شده است ،حتى من الآن ياد ندارم كه در كلمات شيخ انصارى (رض)هم باشد .در كفايه وشاگردان مرحوم آخوند يك سر وصورتى به او داده‏اند به نام اجماع تشرفى، كه همان اجماع دخولى است با يك سر وصورت علمى و آن اين است كه مثلاً بحرالعلوم خدمت امام زمان(عجل اللّه تعالى فرجه الشريف) رسيد و مسئله رااز امام زمان(عجل اللّه تعالى فرجه الشريف) گرفت و نمى‏خواست نقل كند كه من امام زمان (عجل اللّه تعالى فرجه الشريف) را ديدم و آقا امام  زمان(عجل اللّه تعالى فرجه الشريف) به من اينجور گفتند معلوم است وقتى امام زمان (عجل اللّه تعالى فرجه الشريف)گفته باشد همه مى‏گويند. لذا گفت اين حرف مال شيعه وعلماى شيعه ،به اين گفتند اجماع تشرفى . اين اجماع تشرفى معنايش اين است كه مرحوم مقدس اردبيلى خدمت امام زمان(عجل اللّه تعالى فرجه الشريف) رسيده و از ايشان يك مسئله سؤال كرده، مسئله را ايشان جواب داده .مرحوم مقدس اردبيلى نمى‏توانسته، يا نمى‏خواسته بگويد كه اين مسئله را از آقا سؤال كردم ،آقا اينجور جواب داد،آنوقت مى‏گويد مسئله اين است، دليلش هم اجماع است .دليل اجماع است يعنى چه ؟يعنى رئيس شيعه چنين گفته است، اين حرف مال شيعه و علماء است، درحقيقت اين حرف مال امام زمان(عجل اللّه تعالى فرجه الشريف) است به اين مى‏گويند اجماع تشرفى . اولاً چنين چيزى تا حال پيدا نشده است، يعنى نشنيديم آن كسانى كه تا حال خدمت امام زمان(عجل اللّه تعالى فرجه الشريف) مى‏رسند مسئله بپرسند، آنها چيزهايى ديگر مى‏پرسند و كارهائى ديگر مى‏كنند، مسئله پرسيدن مال ما طلبه‏هاست ،اما خدمت امام زمان(عجل اللّه تعالى فرجه الشريف) حرفهاى عاشق ومعشوق است. تا حال شنيده نشده كسى يك مسئله‏اى از امام زمان نقل كرده(عجل اللّه تعالى فرجه الشريف) باشد و اين صرف احتمال است .مخصوصا اينكه اين روش ما،روش حجت است، يعنى اگر مجتهد خطاء بكند يا مصاب باشد با لاخره قولش حجت است، هذا ما ادّى اليه ظنى و كل ما ادّى اليه ظنى فهو حكم اللّه .وقتى حكم اللّه باشد ،ديگر احتياج به پرسش و گفتن امام زمان (عجل اللّه تعالى فرجه الشريف) ندارد.بله صرف احتمال خوب است ،احتمال است كه بحرالعلوم از امام زمان(عجل اللّه تعالى فرجه الشريف) مسئله‏اى پرسيده باشد، احتمال است كه بحرالعلوم از امام زمان(عجل اللّه تعالى فرجه الشريف) مسئله را به عنوان اجماع نقل كرده باشد، ولى صرف احتمال كه بدرد شما طلبه‏ها نمى‏خورد،  شما طلبه‏ها بايد با دليل قطعى ومسلم جلو برويد. لذا اجماع تشرفى يك ذوق و استحسان خوبى است، اما بخواهيم بگوئيم اجماع يعنى اين، مسلم است كه نه قدماء مى‏گويند ونه متأخرين ونه ديگران ،اين هم قسم دوم از اجماع. قسم سومى: كه از اجماع گفته شده قاعده لطف است، يعنى مرحوم شيخ طوسى ديده‏اند حرفهاى استادشان درست نيست و نمى‏شود به كرسى نشاند، حرف سيد مرتضى و شيخ مفيد را نمى‏شنود به كرسى نشاند، نمى‏شود گفت مراد از اجماعى كه در ميان شيعه است اين است اگر چند تا از اهل علم يك جا نشستند و يك قول را گفتند و اين قول يك ناشناخته در آنها است ،اين امام عليه‏السلاماست. ديدند اين حرف خيلى از نظر علمى بى اساس است، لذا مرحوم شيخ طوسى در عده قاعده لطف را جلو كشيدند و گفتند اگر در يك عصرى همه فقهاء يك چيز بگويند و مدرك نداشته باشند، حتى محتمل المدركيه هم نباشد،بلكه گنگ باشد، اگر اين خطاء باشد يجب على الامام عليه‏السلامكه رفع خطاء بكند . قاعده لطف را اگر يادتان باشد، يك قاعده حجتى است پيش شيعه، از نظر فلاسفه هم قاعده مسلمى است. اين فلاسفه از نظر تكوين قاعده لطف درست مى‏كنند خيلى عالى و علماى علم كلام هم قاعده لطف درست مى‏كنند از نظر تشريع و قاعده لطف اين است كه مى‏گويند يجب على اللّه تبارك وتعالى اينكه پيامبر بفرستد، اينكه ائمه طاهرين عليهم‏السلام بعد پيامبر اكرم(ص) باشد. براى اينكه اگر پيامبر وائمه طاهرين عليهم‏السلام نباشند مردم در ضلالت هستند وهدايت تشريعى نظير هدايت تكوينى بر خدا لازم است، يعنى لا ينفك از خداست، لا ينفك از واجب الوجودى خدااست .پروردگار عالم صرف وجود است چنانچه صرف رحمت است، صرف عنايت است، صرف حكمت است ،حكمت باريتعالى اقتضاء مى‏كند بعث رسل وانزال كتب را. اين انسان مى‏تواند به سعادت برسد و اين انسان بالقوه خليفه اللّه است و اگر بخواهد اين زمينه بالفعل بشود ،خليفه اللّه بالفعل بشود ،بعث رسل و انزال كتب دارد. اين را مى‏گويند قاعده لطف. قاعده لطف سيد مرتضى را شاگردشان شيخ طوسى آوردند در فقه و گفتند اگر دريك عصرى - عصر غيبت- همه وهمه يك چيز گفتند و اين چيز دليل نداشت و اينجور نبود كه اجتهاد باشد و اينطور نبود كه اختلاف باشد و دليل باشد، بلكه اصلاً دليل نداشت، اگر همه گفته‏ها خلاف باشد يجب على الامام اينكه رفع خطاء كند و حيث اينكه رفع خطاء نمى‏كند، پس قول اينها حجت است. به اين گفته‏اند اجماع لطفى كه شيخ طوسى و بسيارى از بزرگان و حتى تمايل شديد شيخ انصارى به اين قاعده لطف است . اين هم يك ايراد دارد كه خواجه نصير الدين طوسى مطرح كرده‏اند و آن اين است كه گفته‏اند «وجوده لطفٌ»، وجود امام زمان (عجل اللّه تعالى فرجه الشريف) معلوم است كه لطف است، «تصرفه لطفٌ آخر»، اگر هم بيايد و ما را ارشاد بكند، لطف ديگر است اما اينكه واجب باشد بر امام، نه، بلكه اين انسان است كه اين لطف را كنار زده است ،وقتى اين انسان بدست خود اين لطف را كنار زده باشد، مثل اين است كه حضرت لوط آمد در مردم و مردم او را كنار زدند و همين طور كه دودش توى چشم همه مى‏رود ـ چه خوبان و چه بدان - اينجا هم همين است. لذا مرحوم خواجه نصيرالدين طوسى اينجور جواب داده‏اند كه قاعده لطف در فروعات به چه دليل؟ مخصوصا اين فروعات حجت هم هست، يعنى اگر امام زمان (عجل اللّه تعالى فرجه الشريف) ردع نكند،منع نكند، نماز كه باطل نيست،روزه كه باطل نيست ،حج كه باطل نيست ولو اينكه خلاف واقع هم باشد حجت است .وقتى حجت باشد قول مجتهد حجت است، «هذا ما ادّى اليه ظنى و كل ما ادّى اليه ظنى فهو حكم اللّه فهذا حكم اللّه. اگر مطابق با واقع باشد، دو ثواب دارد، اگر مخالف با واقع باشد ثواب انقيادى دارد، بالاخره حجت است .چه داعى دارد امام زمان (عجل اللّه تعالى فرجه الشريف) كه ردع ومنع كند؟ و در زمان خود پيامبر اكرم (ص) و ائمه طاهرين هم اين روش نبود، يعنى زمان خود امام صادق عليه‏السلام هم اينجور نبود كه هر خطاى فقهى را ردع بكند، بلكه مجتهد درست مى‏كرد، مى‏گفت بنشين توى مسجد وفتواى بده، يعنى حرفهاى تو گاهى مطابق با واقع است ،گاهى مخالف با واقع است اما هر دو حجت است، تو كه مجتهدى قولت حجت است. لذا قاعده لطف را بخواهيم جلو بكشيم و آنكه در تكوين است را بخواهيم بياوريم در تشريع، اين را هم نمى‏شود درست كرد. قسم چهارم هم براى فردا. چيزى كه بايد عرض كنم اين است كه آنكه ما اجماع محصل داريم درست مى‏كنيم، اسم او را مى‏گذاريم اجماع گنگ واصم وكر، معنايش اين است كه اگر همه فقهاء يك چيزى گفته باشند و مدرك نداشته باشند والا اگر مدرك داشته باشد كه اجماع نيست بلكه آن مدرك حجت است. اين اجماع تأييد آن مدرك مى‏كند، اگر محتمل المدركيه هم باشد، باز حجت نيست براى اينكه احتمال مى‏دهيم فقهاء به آن مدرك تمسك كرده باشند. پس اين اجماع دخولى،اجماع تشرفى،اجماع لطفى،اجماع كشفى ،اجماع حدثى وامثال اينها كه بعد مى‏گوئيم، محط بحثمان آن اجماعى است كه مدرك بر طبق او نباشد، يا مدرك خلاف باشد و محتمل المدركيه هم نباشد كه به او مى‏گوئيم اجماع گنگ، اين آيا حجت است يانه ؟ لذا يكى گفت از باب دخول حجت است يكى گفت از باب تشرف حجت است يكى هم گفت از باب لطف حجت است .يک مقدار مطالعه کنيد تا فردا. وصلى اللّه‏ على محمد و آل محمد