عنوان: تنبيهات استصحاب / تنبيه نوزدهم: وجه تقدم قواعد فقهيّه بر استصحاب

شرح: اعوذ باللّه‏ من الشيطان الرجيم بسم اللّه‏ الرحمن الرحيم رب اشرح لى صدرى و يسر لى امرى واحلل عقدة من لسانى يفقهوا قولى. بحث اين بود که تقدم قواعد فقهيه بر استصحاب يک امر مسلّمي است و تا حال کسي نگفته است اينکه استصحاب مقدم بر يکي از قواعد باشد. بغير از قرعه که اصلاً آن قاعده نيست. حرف اين بود چرا مقدم است؟ مرحوم شيخ  فرمايشي داشتند . مرحوم آخوند فرمايشي داشتند . حضرت امام هم فرمايشي داشتند و راجع به هر سه فرمايشي عرايضي داشتيم و ديروز گفتم من دو سه مطلب هم ما داريم، ببينيم درست است يا نه. يك مطلب كه بارها گفته‏ايم اين است كه ما استصحاب عدم ازلى نداريم و به قول استاد بزرگوار ما آية اللّه‏ بروجردى اين استصحاب مدرسه‏اى است و ازمدرسه آمده و عرفيت ندارد و هميشه هم قضيه متقينه غير ازمشكوكه است و قضيه مشكوكه غير از متيقّنه است و اينكه فرض شده در مورد قواعد هميشه استصحاب هست، اين حرف درست نيست. درمورد قواعد استصحاب نيست يا بسيار كم است؛ براى اينكه معمولاً مى‏خواهند استصحاب عدمى جارى كنند و در استصحاب عدمى قضيه متيقّنه غير ازمشكوكه است و قضيه مشكوكه غير از متيقّنه است. مثلاً در باب قاعده فراغ، نماز تمام شد، شك كرد ركوع ركعت چهارم آمد يا نه، شك كرد سه ركعت خواند يا چهار ركعت. قاعده فراغ مى‏گويد نماز درست است. حالا اگر بخواهيد استصحاب جارى كنيد استصحاب چى مى‏خواهيد جارى كنيد؟ بگوييد اين نماز درست نبوده حالا درست هم نيست، نمى‏شود؛ بگوييد اين تشهد نبوده، حالا توى نماز هم نيست، نمى‏شود. الان كه مى‏خواهيد استصحاب جارى كنيد، كه مرحوم شيخ مسلم گرفته‏اند كه در مورد قواعد استصحاب هست، بعدش هم همه و من جمله مرحوم آخوند گفته‏اند درمورد قواعد استصحاب هست. از آنها سؤال مى‏كنيم كه در مود قاعده فراغ چه استصحابى هست؟ قضيه مشكوكه شما نيامده است. قضيه متيقّنه شما چيست؟ مثلاً قبل از نماز چون نماز نبوده، سجده هم نبوده است. اين قضيه متيقّنه شما است. قضيه مشكوكه شما چيست؟ نماز بوده، اما نمى‏دانيم سجده در نماز بوده يا نبوده است. قضيه متيقّنه شما مفاد كان تامه است، يعنى قضيه سالبه به انتفاء موضوع است و قضيه مشكوكه شما مفاد كان ناقصه است، يعنى سالبه به انتفاء محمول؛ نماز هست نمى‏دانيم سجده در او بوده يا نه قضيه متيقّنه غير مشكوكه است و قضيه مشكوكه غير از متيقّنه و اينجور استصحابى در ميان طلبه‏ها هست، اما در ميان عرف برويم و بگوييم قبل از نماز چون نماز نداشته سجده نداشته، حالا هم كه شك داريم اصل عدم است، مى‏خندند به آدم. آنكه ما مى‏خواهيم عرض كنيم اين است كه در استصحابهاى عدمى صدى نود و نه او ـ اگر نگوييم يك در هزار ـ قضيه متيقّنه غير از مشكوكه است و قضيه مشكوكه غير ازمتيقّنه است، من جمله اين استصحابهاى در موارد قواعد، حتى در قاعده يد. مثلاً در قاعده يد اين كتاب مال من نبوده، حالا نمى‏دانم مال من است يا نه، يا اين كتاب دست شما است، نمى‏دانم الآن مال شما است يا نه؛ الآن شك مى‏كنم، مى‏گويم سال گذشته اين كتاب مال شما نبوده است، الآن هم ازشما نيست. قضيه متيقّنه شمامفاد كان تامه است ـ اين كتاب در دست شما نبوده چون ملك شما نبوده ـ الان نمى‏دانم اين كتاب كه دست شماست آيا غصب است يا نه. الآن سالبه به انتفاء محمول است، يعنى الآن دست شما است، نمى‏دانم ملك شماست يا نه، غصب است يا نه. قضيه متيقّنه غير از مشكوكه است و قضيه مشكوكه غير از متيقّنه است است. لذا قاعده يد مى‏گويد اين كتاب مال اين آقا است و استصحاب كه مى‏گويد اين كتاب مال اين آقا نيست، استصحاب اصلاً جارى نيست. مرحوم شيخ و ديگران فرض كرده‏اند كه استصحاب جارى است و تعارض مى‏كند اصطكاك پيدا مى‏كند، چه بكنيم تا اينكه اين قواعد را مقدم بيندازيم بر استصحابها؟ مثل اينكه پولى داده باشيم به كسى كه نماز بخواند، نمى‏دانيم درست خوانده يا نه، اصالة الصحه مى‏گويد درست خوانده است. حالا درمورد اين مى‏خواهم استصحاب ـ استصحاب عدم ـ جارى كنم؛ مى‏خواهم بگويم كه درست نخوانده، الان يكون كذلك، چون اصلاً نماز نخوانده بود. يا مثل قاعده تجاوز: مثلاً گفت: «ولاالضالين». شك كرد كه آيا «اياك نعبد و اياك نستعين» را درست گفته يا نه. قاعده تجاوز مى‏گويد درست گفتى. استصحاب بخواهد بگويد درست نخوانده‏اى چه جور مى‏شود بگوييد؟ قبل از آن‏كه اياك نعبد را بگوييم درست نبوده، حالا هم كه وجود پيدا كرده درست نيست. مى‏شود قضيه متيقّنه غير از مشكوكه؛ قضيه متقينه مفاد كان تامه است و قضيه مشكوكه مفاد كان ناقصه است، آن سالبه به انتفاء موضوع است، آن سالبه به انتفاء محمولاست. در همه قواعد همين است، هركجا شما در اين قواعد استصحاب داشته باشيد، استصحاب عدمى است كه غير جارى است، يعنى آن استصحابى است كه به قول مرحوم آقاى بروجردى از توى مدرسه در آمده، يا يكى مفاد كان تامه و ديگرى مفاد كان ناقصه است به قول حضرت امام قدس‏سره. لذا در موارد قواعد استصحابها جارى نيست، براى اينكه قضيه متيقّنه ندارد؛ قضيه متيقّنه شما مواد كان تامه است، قضيه مشكوكه مفاد كان ناقصه است. اين حرف اول ما است كه اصلاً بحث سالبه به انتفاء موضوع مى‏شود. حرف دوم ما اينجا اين است كه بپذيريم استصحاب درموارد قواعد جارىاست، اما حرف اين است كه شما اگر استصحاب جارى كنيد لازمه‏اش لغويت در جعل است، يعنى قاعده يد بايد برود كنار، قاعده اصالة الصحه هيچ وقت عمل نشود، قاعده تجاوز و فراغ هيچ وقت عمل نشود، لازم مى‏آيد لغويت در جعل، براى اين كه فرض اين است كه هركجا بخواهيم به اين قواعد عمل كنيم، استصحاب مقدم است و يك جا پيدا كنيم استصحاب نباشد و اين قواعد باشد، يا نداريم يا بسيار نادر است. كه گفتم مرحوم مشكينى در اين حاشيه بر كفايه يك علم اجمالى درست كره‏اند كه آنجا استصحاب جارى نيست، قاعده يد جارى است، كه در آن هم به ايشان ايراد وارد است. اما اگرشما قواعد رامقدم انداختيد، استصحاب خيلى مورد دارد، صدى نود موارد استصحاب مى‏ماند، صدى ده او از بين مى‏رود. جمع بين دليلين ـ همان توفيق عرفى مرحوم آخوند ـ هست؛ العرف وفق جمع بين دليلين براى اينكه لغويت در جعل نباشد اينكه قواعد را مقدم بيندازد بر استصحاب. نه ورود است، نه حكومت است، نه تخصيص است و نه تخصص است بلكه توفيق عرفى است و شايد اين فرمايش مرحوم آخوند كه مى‏فرمايند اگر ما استصحاب را مقدم بيندازيم لازم مى‏آيد قواعد را حمل كنيم برفرد نادر، مرادشان همين باشد. اى كاش مرحوم آخوند همان توفيق عرفى خودشان را اينجا فرموده بودند و آن اينكه قواعدمقدم است لتوفيق العرفى. العرف وفق كه جمع بين دليلين كند براى اينكه لغويت در جعل لازم نيايد و اينكه قواعد رامقدم بينداز بر استصحابها. اين هم حرف دوم ما است كه شايد مرحوم آخوند هم در آخر كار همين را بخواند بفرمايند. حرف سوم ما اين است كه اگر شما استصحابها را مقدم انداختيد برقواعد لازم مى‏آيد اختلال نظام، يعنى اگر قاعده يد نداشته باشيم، قاعده اصالة الصحه فى فعل الغير نداشته باشيم، اگر ما قاعده فراغ و تجاوز نداشته باشيم، لما كان للمسلمين سوق، بلكه لما كان للناس عيش و اصلاً زندگى انسانها مختل مى‏شود و زندگى انسانها مى‏گردد روى اين قواعد و چون اختلال نظام لازم مى‏آيد، وقتى قواعد با استصحاب تعارض پيدا كردند، بايدقواعد مقدم باشد بر استصحابات، براى اينكه اختلال نظام لازم نيايد. بحث فردا اينكه استصحاب بر قرعه مقدم است. وصلى اللّه‏ على محمد و آل محمد.